Tego dnia 193 roku n.e. pretorianie obwołali nowym cesarzem Publiusza Helwiusza Pertynaksa, prefekta miasta Rzym. Był pierwszym człowiekiem z nizin, niearystokratą, na cesarskim tronie
Pertynaks został cesarzem z wyboru gwardii pretoriańskiej. Został nim po śmierci Kommodusa, zabitego dzień wcześniej w wyniku spisku pałacowego. Pretorianie zabrali prefekta miasta do swego obozu w środku nocy i tam proklamowali Augustem. Ich wpływ miał rzutować na jego krótkie panowanie i szybki upadek.
Upadek Kommodusa. Jak Pertynaks został cesarzem?
Poprzednik Pertynaksa Kommodus, syn słynnego Marka Aureliusza, od lat prowokował swoją rozrzutnością, okrucieństwem i rozwiązłością. Na początku lat 90. II wieku stał się zupełnie nieprzewidywalny i elita nie mogła go dłużej tolerować.
Inicjatywę podjęła nałożnica cesarska, Mercja. po tym, jak odkryła rzekome listy wrogów, których cesarz zamierzał zgładzić. Znalazła na nich między innymi swoje własne imię, pokojowca Eklektusa i prefekta pretorianów Kwintusa Emiliusza Letusa. Wszyscy weszli do spisku.
Chociaż pierwsza próba (otrucie) zawiodła, to osobisty partner cesarza w sparingach zapaśniczych dokończył dzieła, podduszając Kommodusa w trakcie kąpieli. Tak 31 grudnia 192 roku wymarła dynastia Antoninów.
A co potem?
Na to pytanie spiskowcy zawczasu sobie nie odpowiedzieli. Zwrócili się więc do osoby trzymającej największą władzę cywilną w mieście, cieszącą się poważaniem i sympatią ludu – Pertynaksa.
Na to pytanie spiskowcy zawczasu sobie nie odpowiedzieli. Zwrócili się więc do osoby trzymającej największą władzę cywilną w mieście, cieszącą się poważaniem i sympatią ludu – Pertynaksa.
Pertynaks był synem wyzwoleńca. Była to okoliczność normalnie wykluczająca z wszelkiej kariery w starożytnym Rzymie. Mimo to pokonał wszystkie szczeble kariery ekwickiej.
Zaczynał jako prosty żołnierz w wojskach sprzymierzonych. Odznaczył się w Syrii, walczył też w Germanii z Markomanami. W ważnej strategicznie Dacji pełnił funkcję prokuratora.
Jego zasługi docenił Marek Aureliusz wprowadzając go do senatu. W 175 roku obdarzył go godnością konsula suffekta. Potem przyszły namiestnictwa prowincji, a wreszcie i prefektura miasta Rzym. U szczytu kariery utrzymywał bliskie stosunki z samym cesarzem. To bez wątpienia, a także jego zasługi, uczyniły go naturalnym kandydatem na następcę Kommodusa.
Zmiana władzy. Pertynaks cesarzem
Historycy antyczni: Kasjusz Dion, Zosimus, autorzy tzw. Historia Augusta, w większości zgadzają się co do rozwoju wypadków tamtej nocy. Po północy 1 stycznia 193 roku do drzwi zdziwionego Pertynaksa zapukali przywódcy spisku w asyście zbrojnych.
Prośbą i groźbą nakłonili go, by udał się z nimi do obozu pretorianów. Tam, postawiony przed zdezorientowanym wojskiem, zaczął się tłumaczyć z zaistniałej sytuacji. Wskazywał na spiskowców jako tych, od których przyjmuje władzę po niespodziewanej naturalnej śmierci cesarza. Prawdziwe okoliczności śmierci Kommodusa zataił w obawie, że pretorianie mogliby dokonać na spiskowcach samosądu.
I przy okazji zabić także jego.
Mimo to wojsko patrzyło na prefekta z niechęcią. Sytuacja była napięta. Dopiero gdy Pertynaks przyobiecał tzw. donativa, czyli rodzaj premii z okazji wstąpienia na tron, żołnierze z wahaniem proklamowali go Augustem. Zaraz potem udał się do senatu, gdzie doczekał świtu i już za dnia odebrał zapewnienia wierności od senatorów i magistratów.
Panowanie Pertynaksa wstępem do wojny domowej. Rok Pięciu Cesarzy
Przez całą noc u jego boku stał Letus, dzięki któremu tak naprawdę otrzymał władzę. Jego obecność wymownie świadczyła o tym, kto w istocie dysponował cesarską purpurą. Pertynaks nie miał się nią cieszyć zbyt długo. Pretorianów nie zadowoliły już same okoliczności proklamacji władzy – postawiono ich przed faktem dokonanym, co uderzyło w ich dumę, jako grupy kreującej władzę.
Gdy świeżo powołany cesarz zaczął wprowadzać ściślejszą dyscyplinę w ich szeregach, łatwo się zbuntowali. 28 marca, po zaledwie 3 miesiącach (dokładnie 58 dni) rządy Pertynaksa dobiegły końca. Pretorianie zdobyli pałac i zabili go pod pretekstem niewypłaconego żołdu.
Śmierć Pertynaksa oznaczała jednak coś więcej niż tylko kolejny przewrót. Jego upadek zapoczątkował cały cykl wojen domowych. Nieszczęsny prefekt Rzymu miał być pierwszym z pięciu cezarów tego fatalnego 193 roku, zwanego z tej racji Rokiem Pięciu Cesarzy. W chaosie, jaki nastąpił, kolejni senatorowie i namiestnicy mieli stawać do walki o purpurę. Zwycięsko wyszedł z niej dopiero po 4 latach Septymiusz Sewer, założyciel nowej dynastii: Sewerów.
Bibliografia:
- Kasjusz Dion, Historia rzymska, przeł. i oprac. Władysław Madyda; wstępem historycznym opatrzyła Iza Bieżuńska-Małowist, Wrocław 1967.
- Zosimus, Historia nowa, przeł. Helena Cichocka, wstęp, bibliografia i komentarz Ewa Wipszycka, Warszawa 1993.
- Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, przeł. i oprac. Hanna Szelest, Warszawa 1966.
- Karl Christ, Historia cesarstwa rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Warszawa 2017.
Fot. Cesarz Pertynaks – domniemany wizerunek, popiersie, rzeźba z epoki, źródło: Wikimedia Commons
Filip Grzębski
