DOŻYWOCIE
W XVI wieku upowszechnił się wśród małżonków zwyczaj zapisywania sobie nawzajem dożywocia. Było ono formą powierzenia małżonkowi w zarząd własnych dóbr, które pozostawały po śmierci danej osoby. Było to szczególnie korzystne dla kobiet, które po śmierci męża nadal mogły zarządzać majątkiem rodzinnym. Dodatkowo chroniło to jej prawa przed spadkobiercami męża. Mogli oni dochodzić swoich praw dopiero po wygaśnięciu dożywocia, czyli po zgonie kobiety lub gdy ta zdecydowała się zawrzeć nowy związek małżeński. Informacje o dożywociach zawierają niektóre testamenty spisywane przez Panów braci w epoce staropolskiej.
Zazwyczaj po ślubie małżonkowie zapisywali sobie wzajemne dożywocia (advitalitium), które dawały możliwość dozgonnego korzystania z części lub całego majątku po zmarłym współmałżonku. Tak jak inne tego typu umowy majątkowe, również umowy dożywocia były oblatowane w księgach sądowych i dopiero wtedy zyskiwały moc prawną. Osoba, która otrzymała na tej zasadzie jakiekolwiek dobra, nie mogła ich sprzedać ani wynająć. Zdarzało się także, że osoba w ten sposób obdarowana była też zobowiązana do spłaty długów i innych zobowiązań zaciągniętych przez zmarłego współmałżonka.
PODARKI I ZAPISY Z MIŁOŚCI MAŁŻEŃSKIEJ
Wiano i oprawa, zabezpieczające majątkowo kobietę na wypadek wdowieństwa, w XVII wieku zaczęły być uzupełniane o dodatkowe zobowiązania ze strony mężów. Jednym z nich były tak zwane „zapisy z miłości małżeńskiej” (ex amore coniugali), których mężczyźni dokonywali jeszcze w okresie narzeczeństwa bądź w trakcie trwania małżeństwa. Wysokość sumy w ten sposób zapisanej wynosiła około 30% wartości posagu. Była to dodatkowa suma, która dawała finansowe podstawy egzystencji wdowy.
Nierzadko kobiety otrzymywały od swoich mężów również okazjonalne podarki, zwykle wypłacane w gotówce, a czasem także w nieruchomościach. Taka sytuacja miała miejsce m.in. w przypadku związku wojewody sandomierskiego Krzysztofa Ossolińskiego i Zofii z Cikowskich, która w dwa lata po ślubie otrzymała od męża dodatkowo 10 tys. zł. Przykładów takich zapisów można znaleźć wiele, ponieważ one również były wpisywane do ksiąg sądowych, dzięki czemu ich świadectwa przetrwały do naszych czasów.
Na początku XVI stulecia upowszechniły się także podarki poranne, darowane żonie przez męża po nocy poślubnej. Występowały one jednak tylko wśród bogatszej szlachty i magnaterii, a także na dworach królewskich. Większą popularność zdobył natomiast podarek poślubny, który mąż jednorazowo lub corocznie ofiarowywał żonie.
Warto podsumować ustalenia poczynione na łamach tego artykułu. Omówione kwestie pokazały po raz kolejny, iż w epoce staropolskiej małżeństwo było traktowane przez szlachtę bardzo poważnie. Szereg majątkowych umów zawieranych zarówno przed, jak i po ślubie pokazywał, że związek małżeński postrzegany był raczej jako kontrakt finansowy między rodzinami, jednak rozważenie wszelkich aspektów tych zapisów pokazuje, że w sarmackim małżeństwie było także miejsce na uczucie. Aby związek mógł zostać zawarty, potrzeba było spełnić wiele formalności, których przykładem były właśnie omówione umowy majątkowe. Jednak nie tylko one wchodziły w grę. Inne sprawy związane z uroczystością ślubną zostaną omówione w kolejnym artykule z tej serii.
Dawid Siuta
Bibliografia:
Augustyniak U., Instrukcja Bogusława Radziwiłła dla opiekunów jego córki, Ludwiki Karoliny, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, R. 36: 1991 (1992), s. 215-235.
Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI-XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998.
Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, T. I-II, Warszawa 1976.
Charewiczowa Ł., Kobieta w dawnej Polsce. Do okresu rozbiorów, Poznań 2002.
Karpiński A., Fundacje posagowe w dużych miastach Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w., „Kwartalnik Historyczny”, R. 105: 1998, nr 1, s. 3-19.
Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1975.
Koczerska M., Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza, „Przegląd Historyczny”, T. 66: 1975, z. 1, s. 1-24.
Kopczyński M., Ze studiów nad staropolską rodziną szlachecką – struktura gospodarstwa domowego i cykl życia jednostki, „Almanach Historyczny”, T. 4: 2002, s. 29-47.
Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.
Nad społeczeństwem staropolskim, T. 1. Kultura – instytucje – gospodarka w XVI-XVIII stuleciu, red. K. Łopatecki, W. Walczak, Białystok 2007.
Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
Popiołek B., Woli mojej ostatniej Testament ten… Testamenty staropolskie, jako źródło do historii mentalności XVII i XVIII wieku, Kraków 2009.
Popiołek B., Za szczęście de mariée być liczą…” – małżeńskie dole i niedole w epoce saskiej, [w:] Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu, red. F. Leśniak, Kraków 2000, s. 256-267.
Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV-XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008.
Rola i miejsce kobiet w edukacji i kulturze polskiej, red. W. Jamrożek, D. Żołądź-Strzelczyk, t. I, Poznań 1998.
Społeczeństwo a rodzina. Społeczeństwo staropolskie. Seria nowa. T. III, red. A. Karpiński, Warszawa 2011.
