Gdy amerykański bombowiec z czterema bombami wodorowymi rozbija się u wybrzeży Arktyki, a prezydent USA publicznie sugeruje zakup terytorium innego państwa — wiadomo, że stawką jest coś więcej niż kurtuazyjna dyplomacja. Stosunki dyplomatyczne Danii i USA wielokrotnie balansowały między sojuszem a napięciem, pokazując, że geopolityczne partnerstwa bywają równie lodowate, co grenlandzkie krajobrazy. W tej opowieści o zaufaniu, interesach i suwerenności każde słowo waży więcej, niż się wydaje.
Stosunki dyplomatyczne Danii i USA – geneza i wczesne relacje. Od handlu do dyplomacji
Początki relacji pomiędzy Królestwem Danii a Stanami Zjednoczonymi Ameryki sięgają 1783 roku, kiedy oba kraje podpisały pierwszy oficjalny traktat handlowy. Był to okres, w którym młode jeszcze Stany Zjednoczone intensywnie zabiegały o uznanie międzynarodowe oraz nawiązywanie kontaktów gospodarczych z europejskimi potęgami. Dla Danii, neutralnego i rozwiniętego państwa morskiego, współpraca z nowo utworzonym państwem w Ameryce Północnej była naturalnym krokiem dyplomatycznym i ekonomicznym.
W 1792 roku, Dania jako jedno z pierwszych państw europejskich formalnie uznała niepodległość Stanów Zjednoczonych. Było to ważne wydarzenie w budowaniu międzynarodowej pozycji USA i jednocześnie wyraz dyplomatycznej otwartości duńskiego rządu.
Następnie, w 1801 roku, doszło do oficjalnego nawiązania stosunków dyplomatycznych. W tym samym roku otwarto poselstwo amerykańskie w Kopenhadze, co stanowiło symboliczny i praktyczny krok ku trwałej współpracy między oboma krajami. Od tego czasu relacje dyplomatyczne między Danią a Stanami Zjednoczonymi nigdy nie zostały przerwane – to ewenement na tle licznych burzliwych relacji międzynarodowych, zwłaszcza w XIX i XX wieku.
Napięcia morskie i wojny europejskie
Już w tym samym 1801 roku, Dania zaangażowała się po stronie Francji w wojnie przeciwko Wielkiej Brytanii. W ramach tego sojuszu duńska marynarka wojenna zaczęła przejmować amerykańskie statki handlowe operujące na wodach europejskich. Choć Dania nie była stroną bezpośredniego konfliktu z USA, jej działania uderzały w amerykańskie interesy handlowe.
W związku z tym w 1826 roku podpisano nowy traktat handlowy, który miał uporządkować i zabezpieczyć stosunki między państwami. Zgodnie z jego postanowieniami Dania zobowiązała się do wypłaty odszkodowania w wysokości 650 000 dolarów za straty poniesione przez amerykańskich armatorów. Było to jedno z pierwszych porozumień tego typu zawartych przez USA z państwem europejskim i podkreślało wagę handlu morskiego w relacjach dwustronnych.
Rozmowy o Duńskich Indiach Zachodnich
Kolejnym ważnym wątkiem w historii relacji była kwestia Duńskich Indii Zachodnich – terytoriów kolonialnych Danii położonych na Karaibach, na które składały się m.in. wyspy Saint Thomas, Saint John i Saint Croix.
W trakcie wojny secesyjnej (1861–1865), prezydent Abraham Lincoln zaproponował zakup tych wysp przez Stany Zjednoczone. Pomysł ten miał strategiczne uzasadnienie – wzmocnienie pozycji morskiej Unii i skuteczniejsze egzekwowanie blokady konfederackich portów. Choć idea była wielokrotnie podejmowana, Senat USA nie wyraził zgody na przeprowadzenie transakcji. W ciągu następnych pięćdziesięciu lat rozmowy w tej sprawie były kontynuowane z przerwami, jednak żadna z prób nie zakończyła się sukcesem, głównie z powodu wewnętrznej opozycji zarówno w Danii, jak i w Stanach Zjednoczonych.
I wojna światowa i sprzedaż Duńskich Indii Zachodnich
W czasie I wojny światowej, która wybuchła w 1914 roku, Dania oficjalnie pozostała państwem neutralnym, jednak odczuła wyraźnie skutki światowego konfliktu – przede wszystkim w sferze gospodarczej. Zakłócenia w handlu, ograniczenia w żegludze oraz zmieniające się szlaki morskie sprawiły, że utrzymanie kolonii zamorskich, w szczególności Duńskich Indii Zachodnich, zaczęło być postrzegane jako coraz większe obciążenie finansowe i polityczne.
Jednocześnie na wyspach narastało niezadowolenie lokalnej ludności, której sytuacja socjalna i polityczna pozostawała napięta. Równolegle Stany Zjednoczone coraz bardziej interesowały się regionem Karaibów – zwłaszcza w kontekście zagrożenia, że kolonie te mogłyby zostać przejęte przez Imperium Niemieckie. Chcąc zapobiec takim scenariuszom, USA rozpoczęły negocjacje z Danią.
W rezultacie, w 1916 roku, podpisano Traktat o Duńskich Indiach Zachodnich, zgodnie z którym Dania zgodziła się na sprzedaż swoich kolonii karaibskich. W zamian Stany Zjednoczone zapłaciły 25 milionów dolarów w złocie – suma ta była wówczas ogromną kwotą, a transakcja została pozytywnie przyjęta przez opinię publiczną obu państw.
Umowa została ratyfikowana 17 stycznia 1917 roku, a 31 marca 1917 roku USA formalnie przejęły kontrolę nad wyspami, które od tego momentu znane są jako Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands).
II wojna światowa: Grenlandia i rola Henrika Kauffmanna
W trakcie II wojny światowej, po niemieckiej okupacji Danii w kwietniu 1940 roku, sytuacja polityczna i dyplomatyczna państwa skomplikowała się. Dania nie miała już możliwości samodzielnego prowadzenia polityki zagranicznej, jednak w Waszyngtonie nadal działał ambasador Henrik Kauffmann, który postanowił działać niezależnie od władz okupowanego kraju.
W kwietniu 1941 roku Kauffmann, z pełną świadomością łamania poleceń okupowanego rządu w Kopenhadze, podpisał porozumienie ze Stanami Zjednoczonymi, na mocy którego USA ustanowiły tymczasowy protektorat nad Grenlandią. Decyzja ta miała istotne znaczenie strategiczne: Grenlandia stanowiła kluczowy punkt obserwacyjny i bazowy w Arktyce – regionie szczególnie ważnym w kontekście walki aliantów z Niemcami.
Choć podpisanie porozumienia wywołało kontrowersje, po zakończeniu wojny duński parlament zatwierdził działania Kauffmanna, uznając je za słuszne i zgodne z narodowym interesem.
Zimna wojna i wstąpienie Danii do NATO
Po zakończeniu wojny, w 1947 roku, administracja prezydenta Harry’ego Trumana oficjalnie podniosła rangę duńskiego poselstwa w USA do poziomu ambasady. Był to istotny sygnał polityczny – Dania nie była już tylko neutralnym państwem skandynawskim, ale stawała się aktywnym partnerem w odbudowie powojennego ładu.
Dwa lata później, w 1949 roku, Dania podjęła przełomową decyzję o wstąpieniu do Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego jako członek-założyciel NATO. Było to zerwanie z dotychczasową polityką neutralności i jednoznaczne opowiedzenie się po stronie zachodniego bloku militarno-politycznego, co w przyszłości zaważyło na jej bliskiej współpracy z USA.
Od tego momentu:
- duńskie siły zbrojne były regularnie angażowane w misje NATO,
- w ramach operacji pokojowych ONZ duńscy żołnierze trafiali pod bezpośrednie dowództwo amerykańskie,
- Kopenhaga zacieśniła relacje polityczne i wywiadowcze z Waszyngtonem,
- duńskie porty i przestrzeń powietrzna zaczęły odgrywać rolę logistyczną w działaniach Sojuszu.
Szczególnym momentem była misja pokojowa na Bałkanach, gdzie duńskie oddziały zostały przydzielone do amerykańskiego sektora w Bośni i Hercegowinie, co umocniło zaufanie obu państw.
Nowe milenium: wojna z terroryzmem i globalne interwencje
Po zamachach z 11 września 2001 roku, Dania szybko zadeklarowała solidarność ze Stanami Zjednoczonymi i przyłączyła się do międzynarodowej wojny z terroryzmem. Decyzja ta miała doniosłe konsekwencje: duńscy żołnierze zostali rozmieszczeni w ramach operacji NATO i międzynarodowych sił koalicyjnych w Afganistanie, a później również w Iraku.
W 2003 roku, jako jedyny kraj skandynawski, Dania poparła amerykańską inwazję na Irak, co wzbudziło kontrowersje zarówno w Danii, jak i w innych krajach europejskich. Rząd duński, na czele z premierem Andersem Foghiem Rasmussenem, argumentował, że musimy wykazać solidarność z naszymi sojusznikami, a bezpieczeństwo globalne wymaga wspólnej odpowiedzialności.
Duńscy żołnierze stacjonowali głównie w prowincji Al-Muthanna w południowym Iraku, gdzie odpowiadali za stabilizację i odbudowę struktur cywilnych. Równocześnie uczestniczyli także w działaniach w Afganistanie, gdzie pełnili funkcje bojowe, szkoleniowe oraz humanitarne. Dania odegrała rolę lojalnego i aktywnego członka koalicji, zyskując uznanie władz USA za swoje zaangażowanie.
Współpraca wojskowa i wywiadowcza pomiędzy krajami była ściśle skoordynowana, obejmując:
- wspólne operacje antyterrorystyczne,
- wymianę informacji wywiadowczych,
- logistyczne wsparcie dla misji NATO,
- zaangażowanie w odbudowę struktur państwowych w Iraku i Afganistanie.
W tym czasie zintensyfikowano również współpracę w ramach wzmocnionego partnerstwa w Europie Północnej – amerykańskiej inicjatywy mającej na celu rozwój polityki wobec krajów nordyckich i bałtyckich.
Konflikt rosyjsko-ukraiński i nowe sojusze
Po aneksji Krymu przez Rosję w 2014 roku, Dania dołączyła do państw NATO i Unii Europejskiej, które potępiły działania Federacji Rosyjskiej i nałożyły sankcje. Jednak kluczowym momentem w relacjach transatlantyckich okazał się rok 2022, kiedy Rosja rozpoczęła pełnoskalową inwazję na Ukrainę.
Dania, jako aktywny członek UE i NATO, stanowczo opowiedziała się po stronie Ukrainy. Wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi zaangażowała się w działania:
- humanitarne,
- militarne (przekazanie broni i sprzętu),
- dyplomatyczne (poparcie dla Ukrainy w instytucjach międzynarodowych),
- gospodarcze (pomoc finansowa i wsparcie reform).
W 2023 roku, premier Danii Mette Frederiksen odbyła spotkanie z prezydentem Joe Bidenem w Gabinecie Owalnym Białego Domu. W jego trakcie prezydent USA wyraził uznanie dla postawy Danii, stwierdzając: stanęliście w obronie Ukrainy w tej wojnie z Rosją.
W kolejnych dniach Dania, USA, Wielka Brytania oraz Holandia opublikowały wspólne oświadczenie, w którym zapowiedziały dostarczenie Ukrainie systemów obrony powietrznej o wysokim priorytecie. Ten krok pokazał, jak bardzo wzrosła ranga Danii w ramach zachodnich struktur sojuszniczych.
Grenlandia – geostrategiczna perła Arktyki
Grenlandia, największa wyspa na świecie, choć słabo zaludniona, odgrywa ogromną rolę geostrategiczną. Formalnie jest autonomicznym terytorium w ramach Królestwa Danii, posiadającym własny parlament i szeroką autonomię, z wyjątkiem kwestii obronności i polityki zagranicznej, które wciąż pozostają w gestii Kopenhagi.
Już w XIX wieku, a konkretnie krótko przed zakupem Alaski, sekretarz stanu USA William H. Seward próbował kupić zarówno Grenlandię, jak i Islandię. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. W 1946 roku, tuż po zakończeniu II wojny światowej, Stany Zjednoczone ponowiły ofertę – tym razem proponując 100 milionów dolarów za Grenlandię. Także ta propozycja została odrzucona.
Po zakończeniu wojny, a w szczególności w dobie zimnej wojny, USA zaczęły inwestować w rozwój infrastruktury wojskowej na Grenlandii. Kluczowym elementem stała się Pituffik Space Base (do niedawna znana jako Thule Air Base) – baza amerykańskich sił powietrznych, a dziś również sił kosmicznych (U.S. Space Force).
Zlokalizowana w północno-zachodniej części wyspy, baza ta pełni rolę:
- stacji radarowej wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym,
- centrum monitorowania przestrzeni kosmicznej,
- elementu globalnej tarczy antyrakietowej USA i NATO.
W 2004 roku, za zgodą władz Królestwa Danii oraz rządu autonomicznego Grenlandii, rozpoczęto modernizację infrastruktury radarowej w ramach integracji z systemem obrony przeciwrakietowej USA. Równocześnie podpisano porozumienia dotyczące:
- współpracy gospodarczej,
- rozwoju technologii środowiskowych,
- zwiększenia lokalnych inwestycji.
Propozycje zakupu Grenlandii przez Donalda Trumpa
W sierpniu 2019 roku, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Donald Trump wywołał międzynarodową burzę, sugerując, że USA są zainteresowane zakupem Grenlandii. Pomysł ten spotkał się z jednoznaczną odmową ze strony duńskich i grenlandzkich polityków. Premier Grenlandii, Kim Kielsen, odpowiedział:
Grenlandia nie jest na sprzedaż i nie może zostać sprzedana, ale Grenlandia jest otwarta na handel i współpracę z innymi krajami – w tym ze Stanami Zjednoczonymi.
Kilka dni później prezydent Trump odwołał zaplanowaną wizytę państwową w Danii, tłumacząc decyzję brakiem zainteresowania władz duńskich rozmowami na temat Grenlandii. Gest ten wywołał międzynarodową konsternację i został szeroko komentowany w mediach.
Stosunki dyplomatyczne Danii i USA: wznowienie napięć i kontrowersje w latach 2020–2025
W 2020 roku USA ponownie otworzyły konsulat w Nuuk, który wcześniej funkcjonował w latach 1940–1953. Był to wyraźny sygnał chęci pogłębienia relacji z autonomicznym rządem Grenlandii.
Po reelekcji w 2024 roku, Donald Trump powrócił do tematu Grenlandii, publikując na platformie Truth Social następujące oświadczenie: Dla celów bezpieczeństwa narodowego i wolności na całym świecie, Stany Zjednoczone Ameryki uważają, że posiadanie i kontrola nad Grenlandią są absolutną koniecznością.
Premier Grenlandii, Múte Bourup Egede, odpowiedział stanowczo: Grenlandia jest nasza.
W kontekście tych wydarzeń, wiceprezydent USA J.D. Vance również odniósł się do tematu w kontrowersyjnym wywiadzie dla Fox News 2 lutego 2025 roku, stwierdzając, że Dania nie jest dobrym sojusznikiem, a „USA nie obchodzi, co UE na nich krzyczy” w sprawie Grenlandii. Dodał również, że 55 000 Grenlandczyków rzekomo chce przystąpienia do USA – dane te zostały natychmiast zdementowane, ponieważ według badań tylko 6% mieszkańców Grenlandii popierało taki pomysł.
Katastrofa bombowca B-52 w 1968 roku
Grenlandia była także świadkiem jednego z najbardziej dramatycznych incydentów zimnej wojny. 21 stycznia 1968 roku, amerykański bombowiec B-52 Stratofortress, uczestniczący w tzw. misji „Chrome Dome”, rozbił się w pobliżu Thule Air Base. Na pokładzie znajdowały się cztery bomby wodorowe.
Pożar kabiny zmusił załogę do katapultowania się – sześciu członków przeżyło, jednak jeden zginął podczas ewakuacji. Samolot rozbił się na lodzie w Zatoce North Star, co doprowadziło do rozproszenia materiału nuklearnego i skażenia radioaktywnego.
Stany Zjednoczone i Dania natychmiast rozpoczęły zakrojoną na szeroką skalę operację oczyszczania i odzyskiwania materiałów radioaktywnych, która trwała wiele miesięcy. Choć większość elementów została zabezpieczona, wtórny komponent jednej z bomb nie został odnaleziony – co do dziś budzi pytania i teorie spiskowe.
Stosunki dyplomatyczne Danii i USA: współpraca gospodarcza i rola Danii w regionie bałtyckim
Współpraca handlowa między Królestwem Danii a Stanami Zjednoczonymi jest stabilna i korzystna dla obu stron. Dania prowadzi aktywną, liberalną politykę handlową w ramach organizacji międzynarodowych, takich jak:
- Unia Europejska (UE),
- Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD),
- Światowa Organizacja Handlu (WTO).
Podejście to jest w dużej mierze zgodne z interesami Stanów Zjednoczonych. USA są największym pozaeuropejskim partnerem handlowym Danii, odpowiadając za około 5% całkowitej duńskiej wymiany towarowej. Eksport i import obejmują przede wszystkim:
- technologie medyczne i farmaceutyczne,
- maszyny przemysłowe,
- produkty rolno-spożywcze,
- surowce energetyczne,
- komponenty elektroniczne.
Strategiczne położenie Danii – u wejścia do Morza Bałtyckiego – czyni Kopenhagę ważnym centrum operacyjnym dla amerykańskich instytucji i firm działających na rynku nordycko-bałtyckim. W Kopenhadze funkcjonują regionalne siedziby wielu amerykańskich korporacji oraz instytucji badawczych.
Stosunki dyplomatyczne Danii i USA: stałe misje dyplomatyczne i nowe funkcje
Oba kraje utrzymują rozbudowaną sieć placówek dyplomatycznych:
- Dania posiada ambasadę w Waszyngtonie oraz konsulaty generalne w Chicago, Houston, Nowym Jorku i Palo Alto.
- Stany Zjednoczone mają ambasadę w Kopenhadze oraz konsulat generalny w Nuuk na Grenlandii, reaktywowany w 2020 roku.
W marcu 2023 roku ogłoszono, że książę Joachim z Danii obejmie od września funkcję attaché ds. przemysłu obronnego w ambasadzie Królestwa Danii w Waszyngtonie. Było to wydarzenie symboliczne i dyplomatyczne, podkreślające wagę relacji obronnych i technologicznych między krajami.
Relacje między Danią a USA były przez dekady cementowane przez wizyty państwowe i kontakty międzyludzkie. Do najważniejszych wydarzeń należą:
- W 1967 roku księżna Małgorzata (obecna królowa) i książę Henryk odbyli oficjalną wizytę w Stanach Zjednoczonych.
- Prezydent Bill Clinton odwiedził Danię w 1997 roku, a także ponownie w 2005 i 2007 roku.
- W lipcu 2005 roku prezydent George W. Bush przebywał z wizytą w Kopenhadze, a w 2006 roku spotkał się z premierem Andersem Foghiem Rasmussenem w Camp David.
- W październiku 2009 roku, Barack Obama wraz z Michelle Obama odwiedzili Danię, wspierając kandydaturę Chicago jako gospodarza Letnich Igrzysk Olimpijskich 2016.
- W grudniu 2009 roku prezydent Obama wziął udział w Szczycie Klimatycznym ONZ COP15 w Kopenhadze.
Nie można pominąć także wizyty księcia Fryderyka i księżnej Marii w 2009 roku w Stanach Zjednoczonych. Odwiedzili m.in.:
- The Danish Home w Chicago,
- Elk Horn, Ames, Kimballton i Grand View University w Iowa,
- Dana College w stanie Nebraska.
Książę Fryderyk powiedział wówczas:
Stany takie jak Iowa i Nebraska mogą poszczycić się licznymi przykładami duńskich osad… Obie uczelnie poczyniły ogromne postępy, stając się wysoko cenionymi instytucjami szkolnictwa wyższego, a także wzmacniając więzi między Danią a Stanami Zjednoczonymi.
Wizyty te wzmacniały więzi kulturowe, edukacyjne i historyczne – szczególnie w kontekście duńskiej emigracji do Stanów Zjednoczonych.
Współczesne napięcia polityczne i przyszłość relacji
W ostatnich latach, obok intensywnej współpracy, pojawiały się także publiczne kontrowersje i napięcia polityczne. Jednym z przykładów były słowa wiceprezydenta USA J.D. Vance’a, który w wywiadzie z 2 lutego 2025 roku dla Fox News stwierdził, że Dania nie jest dobrym sojusznikiem i że USA nie obchodzi, co UE na nich krzyczy w sprawie Grenlandii.
W tym samym wywiadzie błędnie stwierdził, że 55 000 obywateli Grenlandii chce przyłączenia do USA. Tymczasem najnowsze badania opinii publicznej wykazały, że zaledwie 6% mieszkańców wyspy wyraziło takie poparcie.
Co więcej, 7 stycznia 2025 roku, prezydent-elekt Donald Trump zadeklarował, że nie wyklucza działań wojskowych w celu przejęcia kontroli nad Grenlandią, powołując się na jej znaczenie strategiczne. Deklaracja ta została szeroko potępiona przez społeczność międzynarodową, a władze Królestwa Danii oraz rząd grenlandzki odrzuciły jakiekolwiek rozmowy na temat suwerenności wyspy.
Stosunki dyplomatyczne Danii i USA: partnerstwo mimo różnic
Relacje między Danią a Stanami Zjednoczonymi mają ponad dwustuletnią historię. Przetrwały wojny, zmiany geopolityczne, zmiany ustrojowe i kontrowersje. Oba kraje łączy:
- wspólne przywiązanie do demokracji, praw człowieka i wolnego rynku,
- silna współpraca wojskowa w ramach NATO,
- wspólne działania na rzecz stabilności i bezpieczeństwa międzynarodowego,
- rozwinięte relacje gospodarcze i handlowe,
- współpraca w dziedzinach nauki, edukacji i kultury.
Pomimo chwilowych napięć, partnerstwo duńsko-amerykańskie wydaje się być trwałe i wielowymiarowe – stanowiąc jeden z fundamentów stabilności w regionie nordycko-bałtyckim oraz filar współczesnych relacji transatlantyckich.
Bibliografia:
- 85% of Greenlanders do not want to join US, says new poll, The Guardian [dostęp: 11.04.2025].
- Convention between the United States and Denmark ETC, Secretary of State of the United States, US Department of the Interior, 4 August 1916 [online] [dostęp: 11.04.2025].
- Kronvall Olof, US–Scandinavian Relations Since 1940, [w:] Oxford Research Encyclopedia of Politics, Oxford University Press, 2020.
- US – Danish relations, US Department of State [online] [dostęp: 11.04.2025].
KF
