Słowo tatuaż pochodzi od tahitańskiego tatau oznaczającego „znak” lub „malowidło”. Sztuka tatuażu – dzisiaj niezmiernie popularna – wiele tysięcy lat temu nie stanowiła wyłącznie ozdoby ciała. Pierwsi egiptolodzy umniejszali jej znaczeniu, wiążąc tatuaż z postacią kobiety o niskim statusie. Dzisiaj wiadomo, że było to praktyczne narzędzie identyfikujące i ochronne. Jakie są najwcześniejsze dowody istnienia tatuażu w starożytnym Egipcie? Kogo identyfikował? Jakie przybierał formy?
Najstarsze tatuaże w starożytnym Egipcie
Człowiek z Gebelein to nazwa nadana szczątkom mężczyzny, które zostały pogrzebane w płytkiej jamie grobowej wykopanej w pustynnym piasku na skraju pół uprawnych w Gebelein w Górnym Egipcie. Ów mężczyzna, mający w chwili śmierci od 18 do 23 lat żył ok. roku 3500 p.n.e., czyli w czasach, kiedy w kraju nad Nilem nie rządził jeszcze pierwszy faraon.
Ciało zostało złożone w pozycji embrionalnej na lewym boku w otoczeniu skromnych darów grobowych. Jego szczątki, choć skurczone, zachowały skórę, włosy i paznokcie. Ten wyjątkowy stan zawdzięcza się szczególnym warunkom, w których przez kilka tysięcy lat znajdowało się ciało.
Otóż piasek wchłaniał wodę, a wysoka temperatura powstrzymywała rozwój bakterii odpowiedzialnych za rozkład tkanek. Człowiek z Gebelein wraz z kilkoma innymi mumiami został znaleziony w 1900 roku w czasie wykopalisk archeologicznych prowadzonych przez Wallisa Budge’a.
Badania przeprowadzone w 2018 roku za pomocą podczerwieni wykazały, że omawiana mumia mężczyzny i jedna kobieca posiadają tatuaże, które bez użycia tej metody nie byłyby zauważalne gołym okiem.
Na ramieniu mężczyzny znajdowało się przedstawienie dwóch zwierząt rogatych identyfikowanych jako byk i arui grzywiasta. Biorąc pod uwagę nieco późniejsze źródła archeologiczne można przypuszczać, że zwierzęta tego rodzaju stanowiły symbol władzy i siły, i właśnie w takim znaczeniu je wytatuowano na ciele mężczyzny.[1]
Na ramieniu kobiety znalazły się z kolei cztery symbole w kształcie litery „S” i liniowy kształt z kątem prostym. Poniżej poziomu pępka w poprzek brzucha znajdowała się jeszcze jedna, nieregularna linia pozioma.
Badacze zauważyli bardzo podobne motywy na ścianach naczyń ceramicznych datowanych na ten sam okres, dlatego uważają, że być może było to odwzorowanie rzeczywistych przedmiotów wykorzystywanych w rytuałach np. drewnianych pałek. Tatuaże na mumiach z Gebelein są pierwszymi znanymi do tej pory tatuażami figuratywnymi na terytorium Egiptu.
Tatuaże w egipskiej sztuce
Jeżeli mowa o przykładach tatuażu w sztuce, to w pierwszej kolejności trzeba wymienić figurki w kształcie kobiet, wykonywane z różnych materiałów, które podobnie jak mumie z Gebelein, pochodzą z okresu predynastycznego. Ich powierzchnia pokryta jest kreskami, rombami i kropkami i gdyby nie odnotowanie tatuaży na skórze mumii w 2018 roku, stanowiłyby one najwcześniejszy, choć niejednoznaczny, dowód istnienia tatuażu w starożytnym Egipcie.
Następne przykłady pochodzą dopiero z grobowców datowanych na okres Średniego Państwa (ok. 2040-1745 roku p.n.e.) i dotyczą dużej grupy fajansowych figurek określanej w literaturze naukowej jako „konkubiny”.
Są to figurki kobiece bez nóg, znajdujące się obecnie w kolekcjach muzealnych na całym świecie. Współcześnie interpretuje się je jako źródło kobiecej mocy i prokreacji, którą zmarli mogą czerpać w życiu pozagrobowym. Pokrywają je liniowe serie kropek na podbrzuszu i geometryczne wzory biegnące od podbrzusza do ud.
Z nieco późniejszego okresu, mowa o XVIII-XIX dynastii Nowego Państwa (ok. 1550- 1070 roku p.n.e.), znanych jest kilka przykładów ukazujących nagie tancerki i muzykantki z przedstawieniem boga Besa na udach, które w XIX-wiecznej archeologii utrwaliły się jako wizerunki kobiet o niskim statusie.
Tatuaże w starożytnym Egipcie u kobiet
Bóstwo uciechy, tańca i seksualności miało stanowić symbol zajęcia, jakim się parały w ramach zarobku, a mianowicie prostytucji. Wnioski tego rodzaju były podyktowane ówczesnym poglądem, iż okaleczanie skóry poprzez tatuowanie jest domeną przestępców i klas niewykształconych. Jeśli jednak weźmie się pod uwagę kilka innych aspektów tego bóstwa oraz nieco późniejsze odkrycia archeologiczne, dojdzie się do innych wniosków.
Bes był jednym z najbardziej rozpowszechnionych bóstw czczonych przez wszystkie klasy starożytnego Egiptu. Jako silne bóstwo apotropaiczne roztaczał swoją opiekę nad kobietami w ciąży i nowo narodzonymi dziećmi, odstraszał również węże i demony, dlatego jego wizerunki znajdowały się często na łóżkach, podgłówkach, lusterkach i wchodziły w skład biżuterii noszonej na co dzień jako amulet. Ukazywano go en face jako karła z lwią grzywą, wyrzuconym na wierzch językiem i lwim ogonem.
Wszystkie znane do tej pory tatuaże w kształcie Besa zidentyfikowano na ciałach tancerek i muzykantek. I chociaż rzeczywiście są one ukazane nago, fakt ten nie świadczy o tym, że kobiety te parały się prostytucją. W starożytnym Egipcie nagość nie stanowiła tabu.
Uwzględniając konteksty, w których Bes się pojawia, a także jego ścisłe związki z innym opiekuńczym bóstwem – boginią Toeris[2], można wywnioskować, że Bes tatuowany na udzie chronił kobiety przed ewentualnymi komplikacjami w trakcie porodu, ale też wspomagał płodność.
Możliwe także, że wyżej omówione, znacznie starsze przykłady tatuażu na kobiecym ciele, pełniły podobną funkcję. Należy pamiętać, że czas okołoporodowy w starożytnym Egipcie był bardzo niebezpieczny. Dane ukazują wysoki współczynnik śmiertelności wśród matek i noworodków.
Nauka nie dysponuje żadnymi dowodami artystycznymi potwierdzającymi tatuowanie się mężczyzn w epoce faraońskiej. Istnieje co prawda jedna stela z czasów XII dynastii pochodząca z Abydos w Górnym Egipcie, na której wyobrażono mężczyznę ze znakami na piersi.
Jednak w związku z rozległymi zniszczeniami zabytku, ciężko ocenić, czy rzeczywiście są to tatuaże. Zatem tatuowanie ciała, przede wszystkim dolnych partii, jak brzuch czy uda, wiązało się z kobiecą sferą życia i najprawdopodobniej miało na celu zapewnienie pomyślności ciąży.
Tatuaże w starożytnym Egipcie na mumiach
Zachowane przedstawienia nie są jednak w stanie potwierdzić, czy były to trwałe ozdoby czy malowane tylko na pewien czas za pomocą zmywalnych barwników. Namacalnych dowodów na trwałe tatuowanie ciała dostarczają zmumifikowane szczątki.
Niezwykle interesującym znaleziskiem jest mumia Amonet – kobiety pełniącej funkcję kapłanki Hathor w czasach XI dynastii Średniego Państwa. Została ona znaleziona pod koniec XIX wieku w Deir el-Bahari w Górnym Egipcie. Jej ciało było pokryte wytatuowanymi wzorami na ramionach, brzuchu i udach.
Analogiczne linie na podbrzuszu ukazano na omówionych wyżej fajansowych figurkach z tej samej epoki. Uważa się, że tatuaże tego rodzaju miały symbolicznie chronić dziecko w łonie matki – wraz z rozwojem ciąży i rośnięciem brzucha linie się poszerzały tworząc skomplikowany wzór przypominający siatkę.
Rozciągała się ona od dolnej części pleców do podbrzusza poniżej pępka, tworząc symboliczną barierę pomiędzy nienarodzonym jeszcze dzieckiem a światem zewnętrznym. Analogiczne siatki wykonane z paciorków spowijały mumie, aby żadna część ciała nie uległa rozczłonkowaniu.[3]
Ciekawych dowodów w dziedzinie tatuażu dostarczyły badania ludzkich szczątków prowadzone z ramienia Institut Français d’Archéologie Orientale w tzw. wiosce robotników w Deir el-Medina. Bioarcheolodzy zidentyfikowali tam ciało kobiety zawierające ponad 30 tatuaży.
Choć część z nich jest trudna do rozszyfrowania, wśród przedstawień znalazły się np. krowy noszące naszyjnik menit, związane bezpośrednio z boginią Hathor. Co jeszcze bardziej wymowne, na jej gardle, ramionach i plecach pojawił hieroglif wadżet (tzw. Oko Horusa) z hieroglifem nefer.
Sformułowanie to można z j. egipskiego przetłumaczyć jako: „czynić dobro”. W zamierzeniu zatem każde słowo wypowiedziane z ust tej kobiety i każdy ruch miały zostać okraszone boską mocą.
Rodzaj tatuaży, a także umiejscowienie ich w widocznym miejscu na ciele wskazują, że kobieta ta w pewien sposób została naznaczona jako osoba odgrywającą rolę w kulcie religijnym – być może była kapłanką bogini Hathor.
Niestety jej faktyczne tytuły, które nosiła za życia pozostają nieznane. Przed rozpoczęciem pełnoprawnych wykopalisk w Deir el-Medina usytuowane tam grobowce na przestrzeni czasu masowo plądrowano, dlatego odnalezione przez bioarcheologów szczątki były wymieszane i pozostawione w nieładzie.
Technika egipskiego tatuażu
W materiale archeologicznym odnaleziono serię narzędzi służących, jak się przypuszcza, do wykonywania tatuażu, jednak ich interpretacja nie została do końca potwierdzona. Wśród tej grupy zabytków znalazł się m.in. zestaw brązowych igieł pozyskanych przez brytyjskiego archeologa Flindersa Petrie’go na stanowisku Gurob niedaleko oazy Fajum.
Choć Petrie zinterpretował je jako fragmenty urządzenia do wyjmowania cierni, to nowsze obserwacje sugerują, że wykorzystywano je właśnie do tatuowania.
Badania wykonane na mumiach wykazały, iż pigmenty nakładane pod skórę tworzono ze zmielonych minerałów i węgla, dlatego przybierały kolor czarny, niebieski lub zielony.
Niestety, nie zachowały się żadne źródła pisane tłumaczące funkcję ówczesnych tatuaży w starożytnym Egipcie. Zapewne nie jest dzisiaj znany cały ich repertuar, więc tylko na podstawie skromnych przykładów można dojść do ogólnych wniosków.
Tatuaże w starożytnym Egipcie w sztuce oraz na ciałach mumii wskazują, że była to forma ochrony w czasie najniebezpieczniejszego czasu w życiu kobiety jakim był poród, jak również forma identyfikacji. Badania nad egipskimi tatuażami ze względu na użycie coraz to nowocześniejszych metod, stają się obiecującą dziedziną i kto wie, co jeszcze odkryją w przyszłości.
Bibliografia:
- Ikram S., Śmierć i pogrzeb w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004.
- Wilkinson R.H, The Complete Gods And Goddesses Of Ancient Egypt, Londyn 2017.
- Austin A., Tattooing in Ancient Egypt, American Research Center in Egypt [dostęp 30.11.24].
- Joshua J. M., Tattoos in Ancient Egypt, World History Encyclopedia [dostęp 30.11.24].
- Female Figure Middle Kingdom, Met Museum [dostęp 30.11.24].
- tatuaż, Encyklopedia PWN [dostęp 30.11.24].
- Sarah Gibbens, Earliest Ancient Egyptian Tattoos Found on Mummies, National Geographic [dostęp 30.11.24].
Fot. Fajansowa figurka z czasów Średniego Państwa (tzw. „konkubina”) przedstawiająca nagą kobietę z serią tatuaży na ciele.
[1] Np. na tzw. palecie Narmera król został ukazany jako byk tratujący wrogów Egiptu.
[2] Bóstwo apotropaiczne o ciele hipopotama, ogonie krokodyla i lwich łapach. Patronka kobiet w ciąży i nowo narodzonych dzieci.
[3] Szczyt popularności osiągnęły w Okresie Późnym (712-343 r. p.n.e.) w czasach XXV i XXVI dynastii.
