Tunel 29

Tunel 29 |Recenzja

Helena Merriman, Tunel 29. Miłość, szpiegostwo i zdrada: prawdziwa historia niezwykłej ucieczki pod Murem Berlińskim

W czytającej się jak powieść książce, która jest właściwie świetnym reportażem – Tunel 29 – Helena Merriman opowiedziała historię ucieczki tunelem kilka metrów pod „antyfaszystowską barierą” do wolnego świata.

Tam, gdzie jest mur, ludzie zawsze będą się próbowali przez niego przedostać (…) Albo pod nim[1]. To słowa głównego bohatera, Joachima. Książka opowiada jego historię, ale nie o jego ucieczkę chodzi.

W oryginalnej, angielskiej wersji, książka została wydana w 2021 roku, z okazji 60. rocznicy powstania muru berlińskiego. Często bowiem pamięta się datę jego upadku i jest ona jednym z najlepiej udokumentowanych wydarzeń w tym czasie. Za to powstał – w jeden dzień – a właściwie w jedną noc.

Niespodziewanie, nagle. Oddzielił rodziny, ojców od noworodków, matki od dzieci, sióstr, braci, przyjaciół i znajomych. Oddzielił mieszkańców Berlina i podzielił – na wschodnich i zachodnich. Na kapitalizm i komunizm. Na wolnych, którzy sami o sobie decydują, i na kontrolowanych, którzy musieli się podporządkować i nie mogli ufać nikomu. W tym czasie bowiem na około sześciu mieszkańców przypadał przynajmniej jeden szpieg.

I po to powstała ta książka. Aby przypomnieć, czego symbolem był mur berliński i w jakich okolicznościach powstał. Bo jest to niemniej ważne jak to, kiedy i dlaczego upadł. Mur był odzwierciedleniem zmagań zimnej wojny, która choć rozpoczęła się niedługo po zakończeniu II wojny światowej, to sam mur, fizycznie, powstał dopiero w 1961 roku. Do tej pory tyle osób opuściło Niemcy Wschodnie i uciekło na Zachód, że władze musiały podjąć stanowcze kroki. W latach 1949-1961 przynajmniej 3 mln mieszkańców opuściło NRD. Władze zaostrzały więc system coraz bardziej. Aż w jedną noc postawiły fizyczną barierę, a w ciągu dwóch tygodni – prawdziwy mur.

W dzisiejszym świecie mury oddzielające państwa od innych są wręcz powszechne – ma je przyjmniej 60 państw na świecie. Ale zawsze tam, gdzie jest mur, zawsze jest ktoś, kto chce go pokonać. Być po drugiej stronie. Jak bardzo i dlaczego, opowiada Helena Merriman w książce Tunel 29. Miłość, szpiegostwo i zdrada: prawdziwa historia niezwykłej ucieczki pod Murem Berlińskim.

Helena Merriman

Autorka książki Tunel 29 to wielokrotnie nagradzana brytyjska dziennikarka, autorka podcastów i prezenterka. Jako dziennikarka BBC była obecna w wielu miejscach na świecie, w tym na linii frontu w Libii, a także w Jerozolimie czy Waszyngtonie. Była obecna w Egipcie, gdy wybuchło powstanie w Kairze, a także w trakcie protestów w Jemenie. Przeprowadziła wiele wywiadów i napisała wiele artykułów – w tym o murach na całym świecie, nie tylko berlińskim.

Tunel 29

W październiku 2019 roku BBC Radio 4 uruchomiło podcast Tunnel 29[2]. Helena Merriman[3] opowiada w nim w 10 odcinkach historię ucieczki z Berlina Wschodniego do Berlina Zachodniego poprzez tunel prowadzący tuż pod murem berlińskim. Prawdziwą historię, opartą na oryginalnych dokumentach Stasi, odtajnionych dokumentach CIA, wywiadach z uciekinierami i nagraniach dziennikarzy.

Podcast doczekał się (póki co) 6 mln słuchaczy. A także kilku nagród, w tym Best Radio Podcast oraz Best Moment na British Podcast Awards 2020. Jurorzy stwierdzili, że Tunnel 29 opowiada genialną historię, która uchwyci i zaangażuje każdą publiczność[4]. Jest to bez wątpienia jeden z najlepszych podcastów BBC.

Historia opowiedziana przez Merriman została tak dobrze odebrana, że w 2021 roku dziennikarka wydała swoją pierwszą książkę – Tunnel 29: The True Story of an Extraordinary Escape Beneath the Berlin Wall. Już wtedy książkę tłumaczono na 16 języków i stała się bestsellerem. The Economist uznał ją za najlepszą książkę roku.

Książka Tunel 29. Miłość, szpiegostwo i zdrada: prawdziwa historia niezwykłej ucieczki pod Murem Berlińskim

Teraz, w 2023 roku pojawiła się również na polskim rynku wydawniczym nakładem wydawnictwa Insignis. Co więcej, historia ta zostanie także przedstawiona na ekranie. Prawa do produkcji serialu wykupiło Sister Productions, a jego reżyserem został Johan Renck – ten sam, który wyreżyserował Czarnobyl z 2019 roku, jeden z najlepiej ocenianych seriali w historii serwisu IMDb.

Co więc jest tak wspaniałego w tej historii?

Merriman przedstawiła historię bohatera, Joachima Rudolpha, który w 1962 roku był studentem inżynierii w Berlinie Zachodnim i wraz z grupą znajomych kopał tunel pod murem berlińskim, aby pomóc uciec z Berlina Wschodniego kilkudziesięciu osobom, których nawet nie znał: kobietom, starcom i rodzinom z małymi dziećmi.

Nie jest to zwykła opowieść. To opowieść o miłości i o zdradzie, w czasach powstawania muru berlińskiego, wspaniale osadzona w szerszym kontekście historycznym, gdzie splatają się wątki zimnej wojny, perspektywy III wojny światowej, prezydenta J. F. Kennedy’ego i kryzysu kubańskiego, a między tym Stasi, CIA i amerykańska telewizja. A całość podparta jest oryginalnymi dokumentami z archiwów Stasi, nagraniami i wypowiedziami ludzi, którzy naprawdę w tym uczestniczyli.

Główna akcja książki rozgrywa się w 1962 roku, po wzniesieniu muru berlińskiego. Joachima poznajmy jednak już jako kilkuletniego chłopca, który wraz z rodziną ucieka z rodzinnej miejscowości przed nadciągającymi sowietami na końcu II wojny światowej. Podczas ucieczki traci ojca i wraz z matką i siostrą w końcu trafia do Berlina – Wschodniego. Stamtąd, po tym gdy w jedną noc odgrodzono Berlin Zachodni od Wschodniego, udaje mu się uciec przez inny odcinek muru berlińskiego i przedostać do wolnej części miasta.

Tam mógł żyć spokojnie i prowadzić swoje życie wedle własnej woli. Ale mimo tego  postanowił wybudować tunel, który pozwolił przedostać się 29 osobom do Berlina Zachodniego. Osobom, których Joachim w ogóle nie znał, ale wiedział, że potrzebują pomocy.

Tunel 29, którego nazwa wzięła się właśnie od liczby osób, którym jednej nocy udało się wydostać ze wschodniej części miasta, miał prawie 150 m długości. Czekały na niego kobiety, dzieci, mężczyźni, starzy i młodzi. Byli gotowi zostawić wszystko, co mają. Byle tylko uciec.

mapa przedstawiająca tunel 29, źródło: BBC

Książkę czyta się płynnie i z każdym rozdziałem, a jest ich ponad 70, wciąga coraz bardziej. Choć czytając zdajesz sobie sprawę, jak wygląda główna linia fabularna i że wieńczy ją ucieczka, to opowieść jest osadzona w kontekście historycznym w taki sposób, że nadal czyta się ją z zapartym tchem.

A nie jest to po prostu opowieść o mężczyźnie, który kopie tunel i chce pomóc ludziom, których nie zna i sam nie ma nikogo po drugiej stronie muru. To opowieść opowiedziana z kilku perspektyw.

Z perspektywy człowieka, który chce postąpić dobrze i zdławić ból po stracie ojca w dzieciństwie. Towarzyszy mu w tej historii grupa ludzi, którzy mają bliskich po drugiej stronie i kopią razem z nim, narażając wszystko, co mają.

Z perspektywy szpiega, który z jakiegoś powodu postanowił pomagać Stasi i donosić na swoich kolegów przez wiele, wiele lat. W kontekście jego osoby widzimy, jak funkcjonowały służby i system szpiegowski w Berlinie Wschodnim, ale też mamy okazję dowiedzieć się, jakie były odpowiedzi Zachodu na takie działania.

Z perspektywy dzinnikarzy, którzy chcą stworzyć dokument filmowy, jakiego jeszcze nie było. I udaje im się. W grudniu 1962 roku (a wcale nie było to pewne, że materiał ujrzy światło dzienne) faktycznie wypuszczono film NBC, który przedstawia ucieczkę tunelem, i którego kopie były sprzedawane w wielu egzemplarzach i puszczane na całym (wolnym) świecie. Film ten zmienił dziennikarstwo diametralnie – był to bez wątpienia punkt zwrotny.

Merriman niezwykle sprawnie wplotła w historię Joachima wiele wątków historycznych: życie w Berlinie po II wojnie światowej, protesty Niemców w 1953 roku, stalinowski reżim we wschodnich Niemczech w kontraście do kapitalistycznego zachodu, z Berlinem Zachodnim (będącym USA w pigułce) jako symbolem, wzniesienie muru berlińskiego w 1961 roku i rzeczywistość Niemców po tym, jak J. F. Kennedy nie podjął żadnej akcji, gdy podzielono miasto, aż po upadek muru berlińskiego w 1989 roku i zakończenie zimnej wojny.

I nie jest to tylko opowieść: to faktyczne wydarzenia, które miały miejsce. Opisane na podstawie wielu godzin rozmów z Joachimem i innymi uciekinierami. Zbudowane na bazie tysięcy stron dokumentów z archiwum Stasi – na samego szpiega Siegfrieda Uhse tych stron było niemal 3 tys. Jak napisał The New York Journal of Books, to absolutnie wciągająca literatura faktu, napisana jak powieść. I faktycznie. Książkę czyta się jak powieść, ale jest znakomitym reportażem.

Autorka podczas swojej narracji zmienia perspektywę, z wydarzeń sprzed kilkudziesięciu lat wraca do dnia dzisiejszego. Nawiązuje do dzisiejszego świata.

Do świata, w którym obecnie w około 60 państwach stoją podobne mury lub bariery: na granicy USA i Meksyku, pomiędzy Izraelem a Zachodnim Brzegiem i Strefą Gazy, Egiptem a Izraelem, Syrią a Izraelem, Jordanią a Syrią, Turcją a Syrią, Grecją a Macedonią, Macedonią a Serbią, Serbią i Węgrami, Kuwejtem a Irakiem, Iranem a Pakistanem, Malezją a Tajlandią, Pakistanem a Indiami, Indiami i Bangladeszem, Chinami a Koreą Północną, Botswaną i Zimbabwe, Zimbabwe a RPA[5]… A teraz nawet i w Polsce, na granicy z Białorusią.

Autorka jest ciekawa, co się stanie, gdy zbudujesz mur? Jaki ma to wpływ na ludzi, którzy mieszkają w pobliżu?

Tunel 29

Autor książki: Merriman Helena

Cena: 35,27

Dane szczegółowe:

Tytuł: Tunel 29
Podtytuł: Miłość, szpiegostwo i zdrada: prawdziwa historia niezwykłej ucieczki pod Murem Berlińskim
Autor: Merriman Helena
Tłumaczenie: Zarawska Patrycja
Wydawnictwo: Wydawnictwo Insignis
Język wydania: polski
Numer wydania: I
Data premiery: 2023-04-12
Rok wydania: 2023
Forma: książka


[1] Helena Merriman, Tunel 29. Miłość, szpiegostwo i zdrada: prawdziwa historia niezwykłej ucieczki pod Murem Berlińskim, Kraków 2023, s. 411.

[2] BBC Radio 4, Tunel 29

[3] Helena Merriman

[4] British Podcast Awards

[5] Te bariery wymieniła autorka w swojej książce.

Comments are closed.