W labiryntach ciemnych jaskiń, gdzie echo oddechu mieszało się z ciszą pradawnych rytuałów, nie tylko dorośli zostawiali ślady swojej obecności. Maleńkie dłonie, palce przeciągnięte po miękkiej glinie, kolana odciśnięte w wilgotnej ziemi – wszystko to każe spojrzeć inaczej na udział dzieci w prehistorycznych rytuałach. To nie były tylko cienie uczące się od starszych – to byli uczestnicy, przewodnicy, być może nawet pośrednicy między światami. A może właśnie dzieci najlepiej znały drogę do tego, co ukryte głęboko – nie tylko w jaskiniach, ale i w ludzkiej duszy.
W prehistorycznych czasach, pomiędzy 40 000 a 12 000 rokiem p.n.e., na terenach dzisiejszej Francji i Hiszpanii powstały liczne dzieła sztuki naskalnej. W ponad 400 jaskiniach odkryto malowidła wykonane nie tylko przez dorosłych, lecz również – co może zaskakiwać – przez dzieci w wieku od około dwóch do dwunastu lat.
Naukowcy od lat zastanawiali się, dlaczego tak małe dzieci zabierano w głąb ciemnych, niebezpiecznych i często trudno dostępnych przestrzeni podziemnych. Nowe badania przeprowadzone przez zespół z Wydziału Archeologii i Starożytnych Kultur Bliskiego Wschodu im. Jacoba M. Alkowa na Uniwersytecie w Tel Awiwie proponują oryginalną odpowiedź: dzieci odgrywały szczególną rolę kulturową i duchową, pełniąc funkcję pośredników między światem materialnym a duchowym.
Nowe spojrzenie na udział dzieci w prehistorycznych rytuałach
Dotychczas dominowało przekonanie, że udział najmłodszych w wyprawach do jaskiń miał charakter edukacyjny – dzieci miały obserwować dorosłych, by uczyć się tradycji, rytuałów i technik artystycznych. Jednak badacze dr Ella Assaf, dr Yafit Kedar oraz prof. Ran Barkai przedstawili alternatywną hipotezę. Ich zdaniem dzieci nie tylko się uczyły, lecz także aktywnie uczestniczyły w praktykach rytualnych jako pełnoprawni członkowie wspólnoty – i to w bardzo szczególnej roli.
Jak tłumaczy dr Assaf: Sztuka jaskiniowa stworzona przez wczesnych ludzi jest fascynującym zjawiskiem, które intryguje wielu badaczy. Do tej pory odkryto około 400 jaskiń zawierających sztukę jaskiniową, głównie we Francji i Hiszpanii, a dzieła sztuki datowane są na okres od 40 000 do 12 000 lat temu. Istnieją solidne dowody na udział dzieci w pracach plastycznych – odciski dłoni i malowane palcami wykonane przez dzieci w wieku od dwóch do dwunastu lat.
Na ścianach jaskiń takich jak Rouffignac archeolodzy zidentyfikowali odciski dziecięcych dłoni i ślady palców, które tworzyły proste rysunki i symbole. Oprócz nich odkryto także ślady stóp i kolan, co świadczy o tym, że dzieci poruszały się po trudnym terenie, pełzając i wspinając się, by dotrzeć do najgłębszych zakamarków jaskiń.
Dziecko jako istota graniczna – między światem duchów a światem ludzi
W nowej interpretacji dzieci nie były jedynie uczniami dorosłych. Zgodnie z teorią zaprezentowaną w artykule opublikowanym w czasopiśmie Arts from MDPI, dzieci w kulturach prehistorycznych uważano za istoty liminalne – czyli takie, które egzystują na granicy dwóch rzeczywistości. Były postrzegane jako wyjątkowe, ponieważ dopiero niedawno „przyszły na świat”, co symbolicznie łączyło je z wymiarem przedurodzeniowym, a zarazem żyły już w świecie materialnym.
Jak podkreśla prof. Barkai: Wiele z tych społeczeństw traktowało jaskinie jako bramy do świata podziemnego – gdzie, poprzez szamańskie rytuały, mogli komunikować się z istotami kosmicznymi i mieszkańcami podziemi, aby rozwiązywać problemy egzystencjalne. W tym kontekście małe dzieci były postrzegane jako istoty graniczne – należące zarówno do sfery, którą opuściły dopiero co (przed urodzeniem), jak i do świata, w którym obecnie żyją.
Z tego powodu dzieci, z ich niedojrzałą percepcją, nie do końca ukształtowaną świadomością i wyjątkową wrażliwością, były traktowane jako doskonali pośrednicy pomiędzy światem ludzi a duchowymi istotami zamieszkującymi podziemia lub przestrzenie kosmiczne.
Integracja wiedzy antropologicznej i archeologicznej
W badaniach zespołu z Tel Awiwu połączono dane archeologiczne z obserwacjami antropologicznymi dotyczącymi społeczności tubylczych z różnych części świata. W wielu takich kulturach dzieci są postrzegane jako aktywni uczestnicy rytuałów – nie tylko uczniowie, lecz także ci, którzy dzięki swojej młodości i czystości mogą z łatwością porozumiewać się z duchami przodków, zwierzętami totemicznymi czy istotami nadprzyrodzonymi.
Zespół naukowców wskazuje, że:
- dzieci posiadały unikalne cechy psychiczne i poznawcze, odróżniające je od dorosłych,
- ich udział w rytuałach nie był przypadkowy, lecz stanowił ważny element kosmologii wspólnoty,
- jaskinie były traktowane jako przestrzenie transformacyjne – portale między światami, w których możliwe było kontaktowanie się z innymi bytami.
Jak zauważa dr Kedar: Pomimo szeroko zakrojonych badań nad sztuką jaskiniową, niewiele badań koncentrowało się na obecności dzieci. Przeważa hipoteza, że ich udział służył celowi edukacyjnemu – przekazywaniu wiedzy, tradycji i zwyczajów kolejnym pokoleniom. W naszym badaniu twierdzimy, że zaangażowanie dzieci miało dodatkowe znaczenie.
Symbolika dziecka w sztuce i mitologii
Zrozumienie dzieci jako pośredników znajduje także odzwierciedlenie w mitologiach i teoriach psychologicznych. Carl Gustav Jung, znany psychoanalityk i psychiatra, podkreślał, że dziecko jako archetyp symbolizuje potencjał rozwoju i przyszłości. Jak pisał: Dziecko jest potencjalną przyszłością oraz jest symbolem, który jednoczy przeciwieństwa, pośrednikiem, sprawcą uzdrowienia, czyli tym, który tworzy całość.
W tym kontekście dzieci z górnego paleolitu nie były tylko biernymi obserwatorami, lecz aktywnie uczestniczyły w kształtowaniu światopoglądu swojej społeczności. Ich udział w wyprawach do jaskiń oraz malowidłach naskalnych można interpretować jako:
- świadome uczestnictwo w rytuałach kosmologicznych,
- działanie na rzecz dobra wspólnoty i jej przyszłości,
- zdobywanie mądrości, siły i tożsamości poprzez udział w duchowych praktykach.
Przestrzenie jaskiń – mokre, ciemne, pełne zagrożeń – były postrzegane jako liminalne nie tylko ze względu na swoją fizyczność, lecz również duchowe znaczenie. Wejście do jaskini mogło symbolizować zejście do wnętrza ziemi, do świata duchów lub bogów, z którym społeczność chciała się skomunikować.
Z tego względu dzieci, które brały udział w malowaniu:
- przyczyniały się do wyrażania kosmologicznych wierzeń społeczności,
- współtworzyły wizualne rytuały mające znaczenie religijne i społeczne,
- wzmacniały więź grupy z siłami przyrody i duchowego świata.
Badanie prowadzone przez zespół z Uniwersytetu w Tel Awiwie wskazuje, że dzieci z górnego paleolitu nie były tylko tłem dla działalności dorosłych. Były pełnoprawnymi uczestnikami wspólnoty, które poprzez swoje szczególne miejsce w kosmologii i symbolice odgrywały istotną rolę w tworzeniu duchowej mapy świata swoich przodków.
Źródła:
- Assaf Ella, Yafit Kedar, Ran Barkai, Child in Time: Children as Liminal Agents in Upper Paleolithic Decorated Caves, Advances in Rock Art Studies [dostęp: 07.04.2025].
- Children participated in cave paintings because they were perceived as mediators between the physical and spiritual worlds, Eurek Alert [dostęp: 07.04.2025].
Fot. Malowidła malowane palcami wykonane przez dzieci w jaskini Rouffignac, 14 000 do 20 000 lat temu, CC BY Dr Van Gelder
