Tego dnia 1476 roku urodziła się Helena Moskiewska z Rurykowiczów, córka Greczynki – Zoe Paleolog, krewnej ostatniego cesarza Bizancjum. Małżeństwo jej rodziców skojarzył ze sobą papież Sykstus IV
Nie każda królowa nosi koronę. Bywa, że losy imperiów ważą się na ramionach kobiet, które niosą więcej niż własną wiarę — niosą kompromisy, tajemnice i polityczne nadzieje. Helena Rurykowiczówna znana lepiej jako Helena Moskiewska, była zaledwie pionkiem w grze, która miała zapobiec wojnie, a stała się początkiem nowego konfliktu. Między cerkwią a katedrą, między miłością a lojalnością – rozgrywało się jej ciche panowanie.
Konsultacje w sprawie małżeństwa Aleksandra Jagiellończyka z Heleną Moskiewską, które miały zapobiec wojnie Korony z Wielkim Księstwem Moskiewskim, były prowadzone z jego bratem – królem Polski Janem Olbrachtem. Monarcha bardzo zalecał to małżeństwo, gdyż uważał je za bardzo korzystne dla dynastii jagiellońskiej.
Wobec takiej przychylności polskiego króla, w 1494 roku do Moskwy udało się poselstwo sprawowane przez wojewodę Piotra Montygirdowicza. Litwa wówczas uznała utratę Wiaźmy na rzecz wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego, natomiast nie uzyskano wtedy zapewnień, że zachodnia granica pozostanie nienaruszona.
Mimo to 5 lutego 1494 roku zawarto pokój, a Piotr Montygirdowicz poprosił w imieniu wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka o rękę córki Iwana III Srogiego – Heleny Moskiewskiej. Otrzymał pozytywną odpowiedź, a następnie odbyły się zaręczyny, podczas których wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka zastępował młody Litwin – Stanisław Kieżgajło. Następnie wymieniono się pierścieniami, a Helena wypytywała o zdrowie Aleksandra. Iwan III Srogi prosił natomiast o portret swojego przyszłego zięcia.
Następnego dnia zaczęto negocjować warunki umowy małżeńskiej. Nie było to zadanie łatwe, gdyż Iwan III Srogi postawił szereg warunków. Helenie Moskiewskiej nie wolno było zmienić wyznania na katolickie, a na Litwie musiała mieć zapewniony dostęp do cerkwi, w której mogłaby swobodnie wyznawać swoją prawosławną wiarę. Warunki te przekreślały możliwość koronacji Heleny Moskiewskiej na królową Polski, dlatego była ona jedną z kilku niekoronowanych królowych polskich. To, że Helena została przy prawosławiu, a co za tym idzie nie była koronowana na królową Polski bardzo nie spodobało się jej teściowej – Elżbiecie Rakuszance.
Dążono do tego, by Helena mogła jednak przejść na katolicyzm, gdyż sytuacja w której katolik poślubia prawosławną była bezprecedensowa. Przysłany na Litwę poseł Iwana III Srogiego – książę Patrikiew miał odebrać od Aleksandra Jagiellończyka zaprzysiężenie pokoju z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Wtedy zażądano, na wniosek biskupa Tabora, aby Helena mogła dobrowolnie przejść na katolicyzm, ale ten warunek nie został zaakceptowany przez stronę moskiewską.
Dopiero 26 października 1494 roku wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk wystawił w Kownie dokument według wzoru przysłanego z Moskwy, w którym nie było gwarancji na możliwość dobrowolnego przejścia Heleny Moskiewskiej na katolicyzm. Dla Jagiellona było to trudne do dotrzymania, gdyż wówczas trudno było tolerować w katolickim kraju żonę panującego bez prób jej nawracania. Jednak klamka zapadła i od tej chwili małżeństwo Aleksandra Jagiellończyka z Heleną Moskiewską było zdecydowane!
Poselstwo z Litwy wyruszyło do Moskwy po Helenę 3 grudnia 1494, a na miejscu (w Moskwie) było 6 stycznia roku następnego. W skład poselstwa wchodził kuzyn Jagiellonów – książę trocki Aleksander Holszański oraz Jan Zabrzeziński – kasztelan wiślicki oraz główny architekt małżeństwa Aleksandra z Heleną. Wysłannicy zobaczyli Helenę Moskiewską dopiero 12 stycznia 1495 roku w komnatach jej matki – Zoe Paleolog. Gdy Helena odjeżdżała, opuszczała matkę i ojca wybuchnęła płaczem, a Iwan III Srogi jeszcze raz zaapelował do córki, aby nigdy nie wyparła się prawosławia!
Trzy kilometry przed Wilnem przywitał Helenę jej przyszły mąż – wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk. Spotkanie odbyło się na czerwonym suknie przetykanym złotem, które rozłożono na polu. Helena i Aleksander podali sobie ręce i wymienili kilka uprzejmości. Rozległy się strzały na wiwat. Helena do Wilna wjechała powozem, a Aleksander Jagiellończyk jechał konno. W litewskiej stolicy Aleksander udał się do katedry, a Helena pojechała do Soboru Przeczystej Bogurodzicy. Tam powitał ją metropolita Makary oraz tłum wiernych.
Ślub Heleny Moskiewskiej i Aleksandra odbył się w katedrze wileńskiej 18 lutego 1495 roku. Udzielił go biskup Tabor. Uroczystość miała charakter ekumeniczny. Półgłosem były czytane prawosławne modlitwy. Natomiast Helena dla podkreślenia faktu, że ceremonia odbywa się w dwóch różnych wyznaniach, stała na tych samych sobolach co w cerkwi.
Helena Moskiewska – żona
Helena Moskiewska była dobrą i uległą żoną. Historycy podkreślają, że nowa wielka księżna litewska była taktowna i łagodziła wszelkie konflikty, które mogły powstawać z jej powodu. Aleksander Jagiellończyk bardzo kochał swoją żonę i, mimo że byli bezdzietnym małżeństwem, nie czynił jej z tego powodu wyrzutów. A przecież w tamtych czasach za brak potomstwa obwiniano wyłącznie kobiety. Mimo tego, że małżeństwo Aleksandra i Heleny było zgodne to nie spełniły się oczekiwania, jakie Jagiellonowie w nim pokładali.
Wkrótce po ślubie wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk zażądał, aby żona założyła strój litewski, a następnie odprawił jej moskiewski orszak, zastępując go katolikami. Helena nie protestowała przeciwko temu. Szybko nauczyła się języka polskiego, ale z mężem i z Litwinami rozmawiała po rusku.
Aleksander Jagiellończyk – król Polski
Wszystko układało się dobrze do 17 czerwca 1501 roku. Wtedy zmarł król Polski Jan Olbracht, a na jego miejsce arcybiskup gnieźnieński Fryderyk Jagiellończyk (brat zmarłego Jana Olbrachta i jego następcy Aleksandra Jagiellończyka) rekomendował Aleksandra Jagiellończyka. Co prawda Aleksander Jagiellończyk miał rywali do polskiego tronu.
Byli to jego dwaj bracia: Władysław II Jagiellończyk, który był już wtedy królem Czech i Węgier oraz królewicz Zygmunt Jagiellończyk zwany później Starym. Fryderyk Jagiellończyk przekonał jednak matkę, że polski tron należy powierzyć właśnie Aleksandrowi. Było to trudne do zaakceptowania dla królowej wdowy, ponieważ nie lubiła ona swojej synowej – Heleny Moskiewskiej, właśnie z powodu jej innowierstwa.
To, że Helena pozostawała przy prawosławiu sprawiało wiele problemów. Jak już wspomniałem, nie można było jej koronować na królową Polski. Wobec tego 12 grudnia 1501 roku kardynał Fryderyk Jagiellończyk (brat Aleksandra) włożył koronę na głowę tylko Aleksandrowi.
W czasie koronacji Aleksandra Jagiellończyka na króla Polski, jego żona Helena przebywała na Litwie. Jej uroczysty wjazd na Wawel nastąpił dopiero 4 lutego 1502 roku. Król Aleksander Jagiellończyk miał nadzieję, że uroczyste powitanie żony zrekompensuje jej brak koronacji. Mimo tego, że Helena nie była koronowana na królową Polski, król Aleksander Jagiellończyk nakazał jej używania tytułu królowej Polski! Tak też powszechnie ją nazywano, a tylko sporadycznie w dokumentach można spotkać wzmianki o „żonie króla polskiego, wielkiej księżnej litewskiej”.
Za panowania Władysława II Jagiełły, gdy jego żoną była Rusinka – Zofia Holszańska (babka Aleksandra) została wzniesiona kaplica wawelska, w której specjalnie dla Heleny odbywały się teraz prawosławne nabożeństwa. Wywołało to powszechne zgorszenie, a innowierstwo Heleny Moskiewskiej raziło bardziej w Krakowie niż w Wilnie.
Domagano się ponownego chrztu Heleny, a dyskusja była prowadzona publicznie i dotarła do uszu króla, który był zbulwersowany tą sytuacją. Zwrócił się on do swojego brata – Fryderyka Jagiellończyka i zażądał ukrócenia jawnego omawiania jego spraw rodzinnych! Król stwierdził, że jeśli jakiś teolog chce dyskutować na temat wyznania jego żony to może to robić tylko na tajnych naradach.
Poza tym, zdaniem króla, mogli o tym dyskutować tylko tacy teologowie, którzy dobrze znali problem. Fryderyk odpowiedział, że sprawę załagodzi i ukarze winnych. Rzeczywiście publiczne rozmowy o tym jakiego wyznania jest Helena przestały się toczyć. Pojawiła się propozycja, żeby Helena nie musiała być ponownie chrzczona, a tylko, żeby papież uznał, że jest ona katoliczką.
Papież Aleksander VI (Rodrigo Borgia) był oburzony postawą Heleny i napisał do kardynała Fryderyka Jagiellończyka, że jeżeli Helena nie przejdzie na katolicyzm, to król ma przestać z nią sypiać! W korespondencji z królem był nieco łagodniejszy. Jednak Aleksander Jagiellończyk wysłał do Rzymu poselstwo, które miało omówić problem prawosławia w Polsce i na Litwie.
W skład poselstwa wszedł Erazm Ciołek – kanonik wileński, a także Iwan Sapiecha – kanclerz Heleny. Aleksander VI chciał do Polski wysłać nuncjusza w tej sprawie, ale polskie poselstwo poprosiło, aby papież wstrzymał się z tą decyzją ze względu na toczącą się wojnę z Moskwą. Aleksander VI zniósł obowiązek ponownego chrztu dla prawosławnych przechodzących na katolicyzm i przestał wypowiadać się w sprawie Heleny Moskiewskiej. Król Aleksander Jagiellończyk uznał taką zmianę u papieża za sukces! Następca Aleksandra VI – Juliusz II uznał ważność małżeństwa Aleksandra i Heleny. Było to w roku 1505.
Wojna z Moskwą trwała nadal. Król Czech i Węgier – Władysław II Jagiellończyk podjął próbę mediacji i poselstwo węgierskie odwiedziło Moskwę. Nic jednak nie wskórali, ale Iwan III Srogi kazał pozdrowić córkę.
Sytuacja była na tyle trudna, że do rokowań z Moskwą postanowiono wykorzystać córkę Iwana III Srogiego – Helenę Moskiewską. W związku z tym Helena Moskiewska przybyła do Wilna w maju 1502 roku. Towarzyszyli jej Erazm Ciołek i Jan Łaski.
Aleksander Jagiellończyk dołączył do żony w październiku tego samego roku, a po drodze napisał do swojego brata – Fryderyka Jagiellończyka, aby ten zorganizował pomoc polską dla Litwy, a także by Rada Koronna poprosiła jego żonę o pomoc w zawarciu pokoju. Chodziło o to, by Helena ułatwiła kontakty ze swoim ojcem. W tej sprawie Fryderyk Jagiellończyk zwrócił się do Heleny w imieniu episkopatu. Tym sposobem udało się zawrzeć pokój.
Iwan III Srogi obsypywał córkę prezentami, ale był też na nią zły, że nie donosi mu o łamaniu przedślubnych gwarancji!
Wkrótce Aleksander Jagiellończyk doznał paraliżu i był wożony w lektyce. Wkrótce monarcha stracił mowę. O ciężkiej chorobie brata był powiadomiony królewicz Zygmunt, który towarzyszył bratu w jego ostatnich chwilach. Władca zmarł 19 sierpnia 1506 roku, a już 20 października 1506 roku królewicz Zygmunt został wyniesiony na tron wielkoksiążęcy.
Aleksander Jagiellończyk zgodnie z tradycją powinien spocząć na Wawelu. Jednak panowie litewscy, najprawdopodobniej przy aprobacie królowej wdowy przeforsowali katedrę wileńską, jako miejsce pochówku monarchy. Pogrzeb był bardzo uroczysty i trwał kilka dni. Za trumną jechało trzydzieści jeden wozów żałobnych i trzydzieści dwa konie okryte adamaszkiem. Następnie ośmiu rycerzy niosło chorągwie Korony i Litwy, a czterech innych berło i miecz, jabłko oraz koronę. Zwłoki króla spoczęły obok królewskiego brata – św. Kazimierza Jagiellończyka.
Helena Moskiewska – wdowa
Helena w listach do ojca pisała, że tylko dopóki jest żoną Aleksandra Jagiellończyka, ma zapewniony dobrobyt. Natomiast z chwilą śmierci króla, pozycja Heleny może ulec pogorszeniu. Jednak jej obawyokazały się niesłuszne. Nowy król – Zygmunt Stary, miał dobre stosunki z bratową. Po śmierci męża, Helena mieszkała w Wilnie, czasami jeżdżąc do Brasławia, który stanowił jej dobra oprawne. Zygmunt Stary nadał bratowejBielsk z przyległościami, Suraż i Brańsk. Gdy pisał o Helenie do swoich doradców, mimo że Helena nie była koronowaną królową, szwagier tytułował ją regina, co po łacinie znaczy królowa.
W 1510 roku Zygmunt Stary, na prośbę Heleny Moskiewskiej, wydał przywilej przekazujący bratowej opiekę nad monastyrem Święto-Troickim
Helena jako wdowa prowadziła już luźniejsze stosunki z Moskwą, ponieważ nie żył już jej ojciec – Iwan III Srogi. Mimo że Helena była wdową, Moskwa nadal żądała, tym razem od Zygmunta Starego, by zapewnił on swojej bratowej swobodę wyznania prawosławia.
W 1512 roku, podczas wojny litewsko-moskiewskiej, brat Heleny – Wasyl oskarżył króla Zygmunta Starego o złe traktowanie jego siostry! Helena, podobnie jak za życia ojca, prosiła teraz brata – Wasyla o zawarcie pokoju. Wasyl zignorował te prośby. Prosił siostrę, by wytrwała w prawosławiu. Nie wiadomo czy o interwencję u Wasyla poprosił bratową Zygmunt Stary, czy była to jej własna inicjatywa.
Bogactwo przyczyną porażki
Helena Moskiewska była osobą, która potrafiła dobrze gospodarować majątkiem. To przyczyniło się do jej bogactwa. Jednak, jak mówi przysłowie, pieniądze szczęścia nie dają. Wdowa po Aleksandrze Jagiellończyku z powodu swojego bogactwa była jednak nieszczęśliwa. Chciała wrócić do Moskwy, gdzie miała liczne rodzeństwo.
Nad Wisłą była zapomnianą wdową. Aby jednak móc wyjechać, potrzebowała zgody króla. Zygmunt Stary nie chciał jej jednak udzielić, ponieważ miał napięte stosunki z Rosją. Chodziło także o majątek zgromadzony przez Helenę.
W takim wypadku bratowa Zygmunta Starego postanowiła sama uciec. Miała dostać się do swoich nadgranicznych dóbr, a tam czekał już oddział wysłany z Moskwy przez jej brata, który miał ją zabrać. Do spotkania miało dojść w Brańsku. O planach wdowy dowiedział się starosta, który zabronił franciszkanom, którym niekoronowana monarchini przekazała swój majątek na przechowanie, wydawania jakiejkolwiek rzeczy.
Wydania rzeczy z depozytu zabronił franciszkanin Jan Komorowski, któremu Helena bardzo ufała. Gdy on odmówił, wdowa się rozgniewała, że odmówiono jej zwrotu własności. Panowie z Rady zabronili wdowie po Aleksandrze Jagiellończyku udać się do Brańska. Wtedy niekoronowana królowa Polski poskarżyła się szwagrowi. Zygmunt Stary cofnął zakaz
Helena Moskiewska zmarła nagle w 1513 roku, w wieku 37 lat. Według jednej z wersji otruli ją Radziwiłłowie, którzy chcieli przejąć jej majątek. Jest to jednak wersja mało prawdopodobna, bo po śmierci Heleny, jej skarby przejęła królowa Barbara Zapolya – pierwsza żona Zygmunta Starego.
Helena Moskiewska została pochowana w ulubionym przez siebie soborze Przeczystej Bogurodzicy. Został on jednak zburzony podczas powstania kościuszkowskiego, gdy Rosjanie zajmowali Wilno. Na przestrzeni dziejów, grób Heleny Moskiewskiej zaginął.
Bibliografia:
- Rudzki Edward, Polskie królowe. Żony Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1985.
