Tego dnia 2021 roku Joe Biden został zaprzysiężony na 46. prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki
Joe Biden, 46. prezydent Stanów Zjednoczonych, to postać, która w ostatnich latach zdominowała światową politykę. Jego kadencja pełna była decyzji, które miały ogromny wpływ na zarówno krajowe, jak i międzynarodowe wydarzenia. Od kontrowersyjnego wycofania wojsk z Afganistanu, przez złożone relacje z Izraelem, aż po działania na rzecz zmian klimatycznych – Biden nieustannie stał w centrum globalnych dyskusji.
Joe Biden – w skrócie
Joseph (Joe) Robinette Biden Jr. przyszedł na świat 20 listopada 1942 roku w Scranton, w stanie Pensylwania. Od dziecka otoczony był tradycją i wartościami katolickimi, a jego rodzina miała irlandzkie korzenie po matce i angielsko-francusko-irlandzkie po ojcu. Jego ojciec, choć początkowo dobrze sytuowany, z czasem popadł w kłopoty finansowe, co zmusiło rodzinę do przeprowadzki do stanu Delaware, gdzie osiedlili się na stałe.
Młody Joe Biden uczęszczał do prestiżowej Archmere Academy w Claymont, gdzie udzielał się w szkolnej drużynie futbolowej. Później kontynuował naukę na Uniwersytecie Delaware, uzyskując w 1965 roku tytuł licencjata z historii i nauk politycznych. Już wtedy przejawiał zainteresowanie polityką, choć nie należał do grona prymusów – ukończył studia na 506. miejscu wśród 688 studentów.
Co ciekawe, Biden w dzieciństwie zmagał się z jąkaniem, co utrudniało mu płynne wypowiadanie się. Nie poddał się jednak – ćwiczył recytowanie poezji przed lustrem, co pomogło mu stopniowo przezwyciężyć problem.
Jego kariera polityczna rozpoczęła się na dobre w 1972 roku, kiedy w wieku zaledwie 29 lat został senatorem stanu Delaware – jednym z najmłodszych w historii USA. W Senacie przez lata pełnił kluczowe funkcje, zwłaszcza w komisjach zajmujących się sprawami zagranicznymi i sądownictwem. Był aktywnym politykiem – popierał m.in. rozszerzenie NATO na Wschód i interwencje w Jugosławii, ale krytykował sposób prowadzenia wojny w Iraku.
W 2008 roku dołączył do Baracka Obamy jako jego kandydat na wiceprezydenta, a po wygranych wyborach przez dwie kadencje pełnił tę funkcję. Był bliskim doradcą prezydenta, angażując się w kluczowe kwestie, takie jak reforma podatkowa czy polityka zagraniczna. W 2017 roku, tuż przed zakończeniem prezydentury Obamy, został uhonorowany Prezydenckim Medalem Wolności – najwyższym odznaczeniem cywilnym w USA.
W 2019 roku ogłosił start w wyborach prezydenckich, stając do rywalizacji z urzędującym prezydentem Donaldem Trumpem. Kampania była burzliwa, a jej finał rozegrał się 3 listopada 2020 roku – Biden wygrał, choć jego przeciwnik długo nie uznawał porażki. W styczniu 2021 roku, mimo zamieszek na Kapitolu, został oficjalnie zaprzysiężony na 46. prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Jego prezydentura przypadła na trudny czas pandemii COVID-19 i napięć społecznych. W 2024 roku Biden podjął decyzję o wycofaniu się z wyścigu o drugą kadencję, kończąc tym samym swoją długą i barwną karierę polityczną.
Wczesna kariera (1966–1972)
Joe Biden jako młody mężczyzna pełen ambicji, stopniowo torował sobie drogę do świata polityki. W 1966 roku, w wieku 24 lat, poślubił Neilię Hunter – studentkę Uniwersytetu Syracuse. Ich miłość była silna, choć początkowo spotkała się z oporem ze strony rodziców Neilii, którzy nie byli przekonani do rzymskokatolickiego wyznania Joe.
Mimo to młoda para wzięła ślub w katolickim kościele w Skaneateles w stanie Nowy Jork i wspólnie rozpoczęła nowe życie. Wkrótce na świat przyszła trójka ich dzieci: Beau, Hunter i Naomi.
Podczas gdy jego życie rodzinne nabierało tempa, Biden kontynuował swoją edukację. W 1968 roku ukończył prawo na Uniwersytecie Syracuse, choć nie był wyróżniającym się studentem – zajął 76. miejsce w grupie 85 osób. Mimo to już rok później dołączył do Izby Adwokackiej w Delaware. Co ciekawe, jako młody człowiek uniknął obowiązkowej służby wojskowej ze względu na zdiagnozowaną astmę.
Początkowo kariera zawodowa Bidena nie wskazywała na to, że zostanie jednym z czołowych polityków USA. Rozpoczął pracę jako asystent w kancelarii prawnej Williama Pricketta, wpływowego polityka Partii Republikańskiej.
W tamtym czasie nie miał jeszcze wyrobionych poglądów politycznych – początkowo sympatyzował nawet z republikanami, ponieważ nie zgadzał się z polityką demokratycznego gubernatora Delaware, Charlesa L. Terry’ego Jr.
W 1968 roku poparł umiarkowanego republikanina Russella W. Petersona, który pokonał Terry’ego w wyborach gubernatorskich. Gdy republikanie zaproponowali mu dołączenie do ich partii, odmówił, bo nie zgadzał się z konserwatywną wizją prezydenta Richarda Nixona. Ostatecznie zarejestrował się jako niezależny.
Przełom w jego karierze nastąpił w 1969 roku, kiedy podjął pracę w kancelarii związanej z Partią Demokratyczną, która dążyła do jej odnowienia. To był moment, w którym zdecydował się oficjalnie zostać demokratą. Wkrótce potem, wspólnie z kolegą, założył własną kancelarię adwokacką, równocześnie zarabiając na nieruchomościach.
Jego pierwszym poważnym krokiem w polityce było zdobycie mandatu radnego w hrabstwie New Castle – w regionie, który tradycyjnie sprzyjał republikanom. Już wtedy angażował się w sprawy lokalne, sprzeciwiając się budowie autostrad, które mogły zakłócić spokój mieszkańców Wilmington.
Senator Joe Biden (1972–2009)
W 1972 roku Biden postanowił zawalczyć o miejsce w Senacie jako kandydat Demokratów. Wyzwanie było ogromne, ponieważ jego rywal, republikanin J. Caleb Boggs, był doświadczonym politykiem i dwukrotnym senatorem.
Biden startował z niewielkimi zasobami finansowymi, ale miał coś, czego nie dało się kupić – entuzjazm, młodość i rodzinne wsparcie. Bliscy Bidena pomagali w kampanii, rozmawiając z wyborcami i rozdając ulotki. Dzięki niewielkim rozmiarom stanu Delaware, taka osobista strategia okazała się skuteczna.
Początkowo sondaże nie dawały mu szans – tracił do Boggsa prawie 30 punktów procentowych. Jednak jego autentyczność i zaangażowanie zaczęły przekonywać ludzi. Biden skupił się na kluczowych tematach, takich jak zakończenie wojny w Wietnamie, ochrona środowiska, prawa obywatelskie, sprawiedliwy system podatkowy i dostęp do opieki zdrowotnej. Jego determinacja się opłaciła – 7 listopada 1972 roku, ku zaskoczeniu wielu, został wybrany na senatora, zdobywając 50,5% głosów.
Radość z wygranej trwała jednak krótko. Zaledwie kilka tygodni później jego życie legło w gruzach. W grudniu 1972 roku jego żona Neilia i roczna córka Naomi zginęły w tragicznym wypadku samochodowym w Hockessin (Delaware). Synowie Beau i Hunter zostali ranni, ale przeżyli.
Wstrząśnięty tragedią, Biden rozważał rezygnację z mandatu senatora, aby poświęcić się wychowaniu synów. Ostatecznie lider demokratycznej większości w Senacie, Mike Mansfield, przekonał go, by pozostał na stanowisku.
5 stycznia 1973 roku, zamiast na Kapitolu, Biden został zaprzysiężony na senatora w szpitalu, przy łóżkach swoich synów. Miał wówczas 30 lat i był jednym z najmłodszych senatorów w historii USA. Aby móc spędzać czas z dziećmi, każdego dnia podróżował pociągiem między Wilmington a Waszyngtonem – 90 minut w jedną stronę. Przez lata stało się to jego znakiem rozpoznawczym, przynosząc mu przydomek „Amtrak Joe” (od nazwy amerykańskich kolei).
W 1975 roku Joe Biden poznał Jill Tracy Jacobs – rozwiedzioną nauczycielkę, którą umówił z nim na randkę w ciemno jego brat. Ich relacja szybko się rozwinęła, a dwa lata później, w 1977 roku, para wzięła ślub. Jill, również katoliczka, stała się nie tylko jego żoną, ale także matką dla jego synów. W 1981 roku urodziła im się córka Ashley.
Przez kolejne lata Biden stopniowo umacniał swoją pozycję w Senacie. W 1988 roku po raz pierwszy spróbował swoich sił w wyborach prezydenckich, ale jego kampania zakończyła się skandalem – został oskarżony o plagiat fragmentów przemówienia brytyjskiego polityka Neila Kinnocka. Wycofał się z wyścigu, a prezydentem został George H.W. Bush.
Biden pozostał jednak aktywnym politykiem. W latach 2001–2009 przewodniczył Komisji Spraw Zagranicznych, a wcześniej, w latach 1987–1995, kierował Komisją Sądownictwa. Był jednym z głównych krytyków wojny w Iraku i zaproponował podział kraju na trzy autonomiczne regiony – sunnicki, szyicki i kurdyjski. Mimo że był zdecydowanym zwolennikiem Izraela, nie bał się krytykować premiera Netanjahu za kontrowersyjne decyzje dotyczące osiedli żydowskich na terenach palestyńskich.
Tak zaczęła się długa polityczna droga Joe Bidena – pełna wzlotów, upadków, osobistych tragedii i niesłabnącej determinacji. Wkrótce miał zrobić kolejny wielki krok – zostać wiceprezydentem Stanów Zjednoczonych.
Kandydatura Joe Bidena na prezydenta w 2020 roku
W kwietniu 2019 roku Joe Biden ogłosił swoją kandydaturę w wyborach prezydenckich w USA na rok 2020. Już od samego początku stał się jednym z faworytów wśród ponad dwudziestu kandydatów ubiegających się o nominację Partii Demokratycznej. Wyróżniał się nie tylko swoim doświadczeniem, ale także przekonaniem, że to właśnie on ma największe szanse na pokonanie urzędującego prezydenta Donalda Trumpa.
Nie tylko Biden uważał siebie za największego rywala Trumpa – sam prezydent również dostrzegał w nim poważne zagrożenie. Świadczy o tym afera związana z rozmową telefoniczną Trumpa z prezydentem Ukrainy Wołodymyrem Zełenskim.
Trump zasugerował, że wsparcie finansowe USA dla Ukrainy może zależeć od wszczęcia dochodzenia w sprawie Huntera Bidena, syna Joe Bidena, który w 2014 roku objął dobrze płatne stanowisko w zarządzie ukraińskiej firmy Burisma.
W tym samym czasie jego ojciec, jako wiceprezydent USA, naciskał na dymisję ukraińskiego prokuratora generalnego, oskarżanego o korupcję. Trump i jego zwolennicy usiłowali przedstawić tę sytuację jako dowód na nadużycia ze strony Bidenów, mimo że nie przedstawiono żadnych konkretnych dowodów na korupcję.
Działania Trumpa w tej sprawie, prowadzone głównie przez jego osobistego prawnika Rudy’ego Giulianiego, doprowadziły do wszczęcia procedury impeachmentu przez Demokratów. Jednak w Senacie Trump został uniewinniony, gdyż niemal wszyscy Republikanie stanęli po jego stronie.
Początek kampanii Bidena
Na początku 2020 roku wydawało się, że kampania Bidena traci impet. W pierwszych prawyborach w stanie Iowa zajął dopiero czwarte miejsce, a w New Hampshire był jeszcze dalej. W desperackiej próbie odbudowy poparcia jego sztab opublikował krytyczny spot wymierzony w Pete’a Buttigiega, jednego z jego rywali.
Sytuacja zmieniła się jednak diametralnie po prawyborach w Karolinie Południowej 29 lutego 2020 roku, gdzie Biden odniósł zdecydowane zwycięstwo, zdobywając duże poparcie afroamerykańskich wyborców. To pozwoliło mu odzyskać pozycję lidera.
Po tej wygranej z wyścigu wycofali się Buttigieg i Amy Klobuchar, którzy oficjalnie poparli Bidena. Następnie, w tzw. „Super Wtorek” (3 marca), Biden zwyciężył w dziesięciu z czternastu stanów, w tym w Teksasie i Minnesocie.
Jego rywal, Bernie Sanders, wygrał co prawda w największym stanie – Kalifornii – ale stało się jasne, że to Biden ma większe szanse na uzyskanie nominacji Demokratów. Ostatecznie Sanders wycofał się z wyścigu 8 kwietnia 2020 roku, co przypieczętowało zwycięstwo Bidena.
Kontrowersje
W trakcie kampanii Biden musiał zmierzyć się z oskarżeniami o niewłaściwe zachowanie wobec Tary Reade, byłej pracownicy, która twierdziła, że w 1993 roku była przez niego molestowana. Biden stanowczo zaprzeczył tym oskarżeniom, a sprawa nie miała większego wpływu na jego kampanię.
W maju 2020 roku w radiowym programie „The Breakfast Club” Biden zaliczył wpadkę, sugerując, że czarnoskórzy wyborcy powinni naturalnie głosować na Demokratów. Jego słowa spotkały się z szeroką krytyką i zmusiły go do przeprosin.
11 sierpnia Biden ogłosił, że jego kandydatką na wiceprezydenta będzie senator Kamala Harris. Podczas konwencji Demokratów oficjalnie przyjął nominację, wygłaszając przemówienie pełne nadziei i obietnic nowego początku po „ciemnym” okresie prezydentury Trumpa.
Debaty i wybory
Pierwsza debata prezydencka między Bidenem a Trumpem odbyła się 29 września 2020 roku i przeszła do historii jako jedna z najbardziej chaotycznych. Trump nieustannie przerywał Bidenowi, co doprowadziło do ostrej wymiany zdań – w pewnym momencie Biden nazwał Trumpa „klaunem” i „najgorszym prezydentem w historii”. Mimo tej konfrontacyjnej atmosfery Biden udowodnił, że potrafi skutecznie odpowiadać na zaczepki Trumpa.
Wybory odbyły się 3 listopada 2020 roku, ale ze względu na dużą liczbę głosów korespondencyjnych ich wynik ogłoszono dopiero 7 listopada. Biden zwyciężył, zdobywając 306 głosów elektorskich wobec 232 głosów Trumpa. Trump próbował podważyć wyniki, sugerując fałszerstwa wyborcze, ale jego oskarżenia nie znalazły potwierdzenia w faktach.
Prezydent Joe Biden (2021-2025)
Biden został zaprzysiężony 20 stycznia 2021 roku. Już na początku swojej kadencji podjął działania mające na celu walkę z pandemią COVID-19. Powstał specjalny zespół doradczy, a jednym z kluczowych celów stała się masowa akcja szczepień.
Mimo sprzeciwu Trumpa, który do końca nie chciał uznać przegranej, administracja Bidena stopniowo przejmowała obowiązki. Po szturmie zwolenników Trumpa na Kapitol 6 stycznia 2021 roku Kongres oficjalnie zatwierdził jego zwycięstwo.
Joe Biden i polityka wewnętrzna
Już pierwszego dnia urzędowania, 20 stycznia 2021 roku, prezydent Joe Biden wprowadził obowiązek noszenia masek w budynkach i na terenach federalnych oraz dla urzędników. Cofnął też decyzję o wycofaniu USA ze Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i mianował dr. Anthony’ego Fauciego szefem amerykańskiej delegacji do WHO.
Administracja Bidena natychmiast opublikowała obszerną strategię walki z pandemią. Prezydent skorzystał z ustawy o produkcji obronnej, by przyspieszyć produkcję fiolek i strzykawek na szczepionki. Podpisał także 10 rozporządzeń dotyczących pandemii, w tym zapewnienie dostaw szczepionek, testów i środków ochronnych. Jego celem było zaszczepienie 100 milionów Amerykanów w ciągu pierwszych 100 dni prezydentury.
Ekonomia i finanse
Biden planował finansować swoje działania poprzez zaciąganie pożyczek i podnoszenie podatków. Zamierzał cofnąć część reform podatkowych Trumpa, podnosząc podatki dla osób zarabiających powyżej 400 000 dolarów rocznie oraz dla firm. Jego hasłem stało się „Kupuj amerykańskie”, co miało pobudzić krajową gospodarkę.
W styczniu 2021 roku Biden ogłosił wart 1,9 biliona dolarów „amerykański plan ratunkowy”, który przewidywał m.in. czeki na 1400 dolarów dla obywateli, wsparcie mieszkaniowe, podwyżkę płacy minimalnej i rozszerzenie ubezpieczenia dla bezrobotnych. Plan zakładał także przeznaczenie 400 mld dolarów na szczepienia i ponowne otwarcie szkół, a także modernizację systemów IT administracji publicznej.
Legislacja
Biden postawił na dwie kluczowe ustawy: ustawę o infrastrukturze i „Build Back Better Act”. W listopadzie 2021 roku uchwalono ustawę o infrastrukturze, przewidującą 865 mld dolarów na modernizację dróg, mostów, kolei, lotnisk i sieci energetycznej. Inwestowano także w odnawialne źródła energii, samochody elektryczne i szybki Internet.
„Build Back Better Act”, który zakładał wydatki na opiekę społeczną i walkę z klimatem, został wstrzymany przez senatora Joe Manchina, który uznał go za zbyt kosztowny. Ostatecznie projekt przekształcono w ustawę o redukcji inflacji, którą Biden podpisał w sierpniu 2022 r.
Joe Biden i imigracja
W pierwszym dniu prezydentury Biden zatrzymał budowę muru granicznego z Meksykiem i zakończył stan wyjątkowy ogłoszony przez Trumpa. Zniósł także zakaz podróżowania dla obywateli krajów muzułmańskich oraz potwierdził ochronę tzw. „marzycieli” – osób, które przybyły do USA jako dzieci bez dokumentów. Wkrótce potem zaproponował zmianę w prawie imigracyjnym, by określenie „cudzoziemiec” zastąpić „nieobywatelem”.
Co z klimatem?
Joe Biden ponownie przyłączył USA do paryskiego porozumienia klimatycznego i anulował projekt rurociągu Keystone. Jego administracja zapowiedziała, że Stany Zjednoczone staną się neutralne pod względem emisji CO2 do 2050 roku, a do 2030 roku zredukują emisje o połowę. Rząd zobowiązał się do inwestowania 2 bilionów dolarów w odnawialne źródła energii i wprowadzenia zakazu produkcji energii z paliw kopalnych do 2035 roku.
Podczas szczytu klimatycznego w Glasgow USA i UE zapowiedziały ograniczenie emisji metanu, a ponad 100 krajów zobowiązało się do walki z wylesianiem. Stany Zjednoczone planowały przeznaczyć na ten cel 9 miliardów dolarów.
Realizacja celów klimatycznych napotkała jednak trudności po orzeczeniu Sądu Najwyższego, który ograniczył uprawnienia Agencji Ochrony Środowiska do regulacji emisji gazów cieplarnianych, co Biden określił jako „druzgocącą decyzję”.
Joe Biden i polityka dotycząca broni
Po strzelaninie w Boulder w marcu 2021 roku, prezydent Biden wezwał do zaostrzenia przepisów dotyczących broni, w tym ponownego wprowadzenia zakazu broni szturmowej i magazynków o dużej pojemności, oraz do wzmocnienia kontroli przeszłości.
Jednak po wcześniejszym ataku w Atlancie, nie poruszył tej kwestii. W odpowiedzi na masakrę w szkole Robb w Uvalde (maj 2022), gdzie zginęło 21 osób, Biden zdołał uzyskać poparcie 10 republikańskich senatorów, co pozwoliło na uchwalenie ograniczonych zmian w prawie, dotyczących posiadania broni przez nieletnich, tworząc tzw. „ponadpartyjną umowę na broń”.
Aborcja
W czerwcu 2022 roku, po uchwałach Sądu Najwyższego, które obaliły precedensowe orzeczenie „Roe kontra Wade” z 1973 roku, Biden wyraził swoje oburzenie, nazywając decyzję „tragicznym błędem”. Prezydent podkreślił, że ta decyzja zagraża zdrowiu i życiu kobiet, odbierając im prawo do legalnej aborcji.
Święto Juneteenth
17 czerwca 2021 roku Biden podpisał ustawę ustanawiającą Juneteenth, upamiętniające zniesienie niewolnictwa w USA (19 czerwca 1865), świętem narodowym. To dzień, w którym pracownicy administracji publicznej mają wolne, a wiele firm przyjęło go jako dodatkowy dzień świąteczny.
Joe Biden i polityka zagraniczna
Biden popiera dalszą poprawę stosunków Izraela z krajami arabskimi, kontynuując politykę poprzednika. Wielokrotnie podkreślał swoje wsparcie dla Izraela, jednocześnie wzywając do równych praw dla Palestyńczyków i Izraelczyków.
Działania te obejmowały zarówno pomoc wojskową, jak i dyplomatyczne próby rozwiązania konfliktu, choć Biden spotkał się z oporem ze strony Izraela w kwestii uznania państwa palestyńskiego.
Biden zakończył najdłuższą wojnę USA, ogłaszając wycofanie wojsk z Afganistanu w 2021 roku. Jednak jego decyzja spotkała się z krytyką po szybkim upadku afgańskiego rządu i przejęciu władzy przez talibów. Administracja starała się ewakuować amerykańskich obywateli i afgańskich sojuszników, ale proces ten nie przebiegł bez problemów.
W kwietniu 2021 roku Biden uznał ludobójstwo Ormian za fakt historyczny, co wywołało napięcia w stosunkach z Turcją. Biden obiecał również poprawić relacje z europejskimi sojusznikami, które były napięte za kadencji Trumpa. Obiecał także wsparcie dla suwerenności Ukrainy i współpracy w walce ze zmianami klimatycznymi.
Jednak z Francją stosunki pogorszyły się po zawarciu paktu AUKUS, który zmienił plany dotyczące dostaw okrętów podwodnych. Po kilku dniach napięć, Biden i Macron zgodzili się na złagodzenie sporu.
Biden spotkał się z Władimirem Putinem w 2021 roku, aby omówić kwestie kontroli broni jądrowej i cyberbezpieczeństwa. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 roku, Biden potępił atak, nałożył sankcje na Rosję i ostrzegł, że dalsze agresje będą miały poważne konsekwencje. Wyraził także stanowcze poparcie dla obrony Tajwanu w przypadku chińskiego ataku, jasno sygnalizując, że USA będą bronić tej wyspy przed chińską agresją.
Rezygnacja z kandydowania w 2024 roku
25 kwietnia 2023 roku Biden ogłosił, że zamierza ubiegać się o reelekcję, jednak w trakcie kampanii pojawiały się coraz większe wątpliwości dotyczące jego zdrowia i zdolności do sprawowania urzędu.
Momentem przełomowym była debata prezydencka z Donaldem Trumpem 27 czerwca 2024 roku, podczas której Biden miał problemy z formułowaniem myśli i sprawiał wrażenie zagubionego. Jego występ wywołał falę krytyki, a wielu Demokratów zaczęło sugerować, że powinien wycofać się z wyścigu.
Ostatecznie, 21 lipca 2024 roku, Biden ogłosił swoją rezygnację z kandydowania. W swoim oświadczeniu zaznaczył, że podjął tę decyzję „w najlepszym interesie kraju i swojej partii”. Poparł Kamalę Harris jako kandydatkę Demokratów w nadchodzących wyborach.
Była to decyzja bezprecedensowa – Biden stał się pierwszym prezydentem od czasów Lyndona B. Johnsona, który zrezygnował z ubiegania się o drugą kadencję, oraz pierwszym w historii, który wycofał się po wygraniu prawyborów.
Bibliografia:
- Biden, Joseph Robinette Jr. (Joe) – Biographical Information, bioguide.congress.gov [dostęp: 19.01.2025].
- Joe Biden Fast Facts, cnn.com [dostęp: 19.01.2025].
- Murse Tom, Biography of Joe Biden, Former Vice President of the United States, thoughtco.com dostęp: 19.01.2025].
- Talorico Patricia, A look at Joe Biden’s family tree, delawareonline.com [dostęp: 19.01.2025].
- Wybory w USA. Joe Biden ogłosił swoją decyzję [online], Polsat News [dostęp: 19.01.2025].
