Policja Państwowa w II RP i jej rola w procesie karnym

Policja Państwowa w II RP była istotnym organem państwowym odpowiedzialnym za bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Jedną z istotnych aspektów bezpieczeństwa było z pewnością zwalczenie przestępczości, na podstawie obowiązujących w tamtym czasie przepisów.

Odegrała istotną rolę w realizowaniu polskiego procesu karnego po jego utworzeniu na nowo. Policjanci działali na bardzo trudnym etapie w systemie prawa polskiego. Brak ujednoliconego prawa w Polsce, musiał zostać zlikwidowany i dzięki temu utworzono unikatowy pierwszy taki na ziemiach polski system, który również obejmował prawo karne materialne i prawo karne procesowe.

Poniżej znajdziesz informacje na temat samej instytucji Policji Państwowej, a także procesu tworzenia prawa karnego materialnego oraz prawa karnego procesowego, ukazując również ustawowe zadania Funkcjonariuszy Policji Państwowej wynikające z Kodeksu Postępowania Karnego z 1928 roku. 

Spis treści:

• Policja Państwowa w II RP
• Prawo karne materialne II RP
• Prawo procesowe II RP
• Zadania Policji Państwowej w świetle prawa procesowego
• Policja Państwowa w II RP – podsumowanie

Policja Państwowa w II RP

Policja Państwowa została utworzona w dniu 24 lipca 1919 roku, wraz z uchwaleniem przez Sejm ustawą o Policji Państwowej, a to wszystko dzięki ówczesnemu ministrowi spraw wewnętrznych, Stanisławowi Wojciechowskiemu. Tworząc ten organ Sejm, zlikwidował inne organizację zajmujące się bezpieczeństwem w tym m.in. straż obywatelską, milicję miejską, milicję ludową[1].

Zgodnie z wydaną ustawą oraz jej późniejszą nowelizacją, Policja Państwowa miała być organem wykonawczym władz państwowych i samorządowych i miała za zadanie ochronę bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego[2].

Na czele służby stał Komendant Główny Policji, ten zaś podległy był ministrowi do spraw wewnętrznych, sama formacja została dostosowana do podziału terytorialnego RP.  Struktura wewnętrza Komendy Głównej Policji jawiła się w następujący sposób:

• Wydział I — Organizacyjno-Szkoleniowy,
• Wydział II — Gospodarczy,
• Wydział III — Personalny,
• Wydział IV — Centrala Służby Śledczej,
• Wydział V — Dowodzenia Ogólnego, Inspekcja, Samodzielny Referat Wojskowy, Sekretariat[3]. 

Ustawa o Policji Państwowej w art. 7, przywołuje policję śledczą, pokazując jedynie, że taki organ funkcjonował, dopiero w rozkazie 17 KGPP z 1919 roku, wprowadzono wytyczne wpisujące policję śledczą jako integralną część Policji Państwowej[4].

Wydział IV stanowił najwyższy człon w zakresie zwalczania przestępczości kryminalnej. Wydział ten, głównie zajmował się zapobieganiem, ujawnianiem i zwalczeniem przestępczości pospolitej[5]. Policja kryminalna, funkcjonowała przy organie centralnym jako Wydział IV, a przy Komendach wojewódzkich czy jednostkach powiatowych jako Urząd Śledczy.

W 1927 roku, przez ministra spraw wewnętrznych wydane zostało rozporządzenie, które przeorganizowało strukturę służby kryminalnej. W miastach wojewódzkich oraz w miastach, gdzie znajdowała się siedziba komendy wojewódzkiej tworzono urzędy śledcze a w innych miastach i powiatach zaczęto tworzyć wydziały śledcze.

Urzędy śledcze terytorialnie obejmowały województwa, a wydziały powiaty i miasta[6]. Jeśli jednak w miastach i powiatach nie było wydziału, zadania kryminalne realizowali funkcjonariusze na stale przydzieleni do spraw kryminalnych. W ramach Policji śledczej powoływano specjalne oddziały do walki z przestępczością różnego rodzaju w tym z nacjonalistami, komunistami czy walki z nierządem[7].

Funkcjonariusze w służbie kryminalnej, uważani byli za specjalistów, posiadali wyspecjalizowaną wiedzę oraz umiejętności. Zadania policji śledczej zależały od kategorii urzędu. Największy ciężar obowiązków w realizacji ustawowych zadań ciążył na Wydziałach Śledczych.

Urzędy Śledcze zajmowały się kontrolą, nadzorem oraz koordynacją jednostek śledczych na terenie województwa oraz prowadzeniem dochodzeń w sprawach szczególnej wagi[8].  Tak funkcjonująca Policja Państwowa trwała aż do 1939 roku, aż do rozpoczęcia II wojny światowej.

Prawo karne materialne II RP

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, ważnym aspektem utworzenia faktycznie niepodległego państwa, było utworzenie stałego systemu prawa. Na terenach ówczesnej Polski obowiązywały cztery systemy praw, które pozostały po zaborcach.

Na terenach porosyjskich obowiązywał kodeks karny z 1903 roku – Tagencewa, na ziemiach poniemieckich obowiązywał kodeks z 1852 roku na terenach Spiszu i Oraw prawo karne węgierskie, aż w końcu na terenach poaustriackich zmodernizowana Francicana[9].

Sytuacja ta, wymagała więc zdecydowanych i praktycznych zmian, należało wiec przeprowadzić reformy systemu prawna. Dlatego też,  w 1919 roku do Sejmu poseł Zygmunt Marek, wniósł wniosek o utworzenie stałej komisji kodyfikacyjnej.

Posłowie wyrażając pełną zgodę nad tym wnioskiem, uchwalili ustawę, powołując do życia Komisję Kodyfikacyjną, Rzeczypospolitej Polskiej mającą na celu utworzenie jednolitego systemu prawa w dziedzinach prawa cywilnego, karnego oraz innych ustaw[10].

Przewodniczący tej komisji Franciszek Ksawery Frierich, podczas inauguracji pracy Komisji, wypowiedział się w znamienitych słowach na temat potrzeby pracy tej komisji stworzenie jednolitego typu ustawodawstwa jest jednym z głównych zadań jednolitej Polski. Ono ma stać się jednym z najsilniejszych ogniw łączących naszą Ojczyznę w jednolitą całość[11].

Wskazał już na samym początku jaki kierunek powinna obrać Komisja. Dużym problemem, dla prawników dwudziestolecia międzywojennego stała się dyskusja, jak ma wyglądać reforma prawa. Istniały bowiem dwa przekonania, aby przyjąć istniejące już prawa na terenach Polski, w tym głównie przyjęcie prawa rosyjskiego, czy też całkowicie na nowo stworzyć system prawa. 

Już na samym początku w Komisji doszło do wyodrębnienia sekcji, w skład których wchodzili specjaliści różnych dziedzin prawniczych, w tym m.in. powstał Wydział Karny Komisji, w skład którego wszedł Juliusz Makarewicz czy też Wacław Makowski.

Ci wielcy specjaliści prawa karnego ówczesnej epoki korzystali z wielu postępowych wzorów, które swój ośrodek miały głównie w zachodniej Europie. Chodzi tutaj o dwie istotne szkoły prawa karnego, antropologiczna oraz socjologiczna[12].

Już po trzech latach praca Wydziału przyniosła pierwsze owoce, a była nim część ogólna Kodeksu Karnego. Odpowiadającym za tą część kodeksu został prof. Makarewicz, dlatego też przyjmuję się w nazewnictwie, że kodeks dwudziestolecia międzywojennego nosi nazwę Kodeksu Makarewicza.

Wielu współczesnych prawników, określa prof. Makarewicza jako człowieka wybitnego, którego jak dotąd prawo karne nie miało większego uczonego. Za część szczególną kodeksu karnego odpowiedzialny był prof. Witold Makowski, a także sędziowie, psycholodzy czy inni specjaliści[13].

Tak jak już wspomniano kodeks został podzielony na dwie części, część ogólną, do rozdziału XVI, w którym określono warunki, kiedy sprawca popełnia przestępstwo, kary, kary dodatkowe, czy zasady wymiaru kary, oraz na część szczególną, w którym określono dane zachowania jako przestępstwa.

Kodeks wprowadził w polski obrządek prawny zasady szkoły klasycznej oraz przyjął formalną definicję przestępstwa oraz podział na zbrodnie i występki. Kodeks Makarewicza, należy opisać jako nowatorski, utworzony pod wpływem nowych osiągnieć z zakresu prawa karnego, mało kazuistyczny, a co najważniejsze napisany prostym językiem[14].

Kodeks Karny wszedł w życie Rozporządzeniem Prezydenta RP w dniu 11 lipca 1932 roku, w systemie prawa polskiego obowiązywał aż do 1970 roku. Kodeks ten z pewnością jest istotnym aktem prawnym, dla współczesnego systemu prawa, sprawiając, że jest ogromnym walorem dla rozważań w orzecznictwie i nauce prawa karnego.

Prawo procesowe II RP

Jak już uprzednio wskazano, na terenach Polski, obowiązywało kilka systemów prawnych, tak też było w przypadku prawa procesowego. Analogicznie, kiedy obowiązywało prawo karne materialne rosyjskie to tam funkcjonował proces karny rosyjski, na terenach poniemieckich obowiązywał proces niemiecki itd.[15].

Prace nad utworzeniem kodeksu postępowania karnego rozpoczęły się również tak samo jak utworzenie kodeksu karnego. Pracami nad kodeksem postępowania karnego miała zająć się specjalna sekcja wyłoniona z Wydziału Karnego Komisji Kodyfikacyjnej, której przewodniczącym został prof. Edmund Krzymuski.

Wspólnie z profesorem nad pierwszym projektem kodeksu pracował Aleksander Mogiliński oraz Zygmunt Rymowicz[16]. Po kilkunastu latach ciężkiej pracy zespół specjalistów, ukończył swoje prace na początku 1928 roku a do życia został wprowadzony w 1929 roku. Dla przypomnienia kodeks Makarewicza został wprowadzony w życie dopiero 1932 roku.

Dzięki podpisaniu przez Prezydenta RP Rozporządzenia wprowadzającego Kodeksu Karnego w życie, w tym samym roku doszło do nowelizacji uprzednio uchwalonego już Kodeksu Postępowania Karnego[17]. Kodeks postępowania karnego podobnie jak Kodeks Karny był dopracowywanym aktem prawa, podobnie jak Kodeks Makarewicza na zwór zachodni.

Sam kodeks składał się z 652 artykułów, ułożonych w XI Księgach i opierał się na fundamentalnych podstawowych zasadach procedury karnej, a były to m.in.

• zasada skargowości – wprowadzając oskarżonego jako podmiot procesu,
• legalizmu i oportunizmu – wprowadzając prywatną skargę karną,
• prawdy materialnej – stanowiącą fakt ujawnienia najwyższego celu procesowego jakim jest wykrycie rzeczywistego przebiegu zdarzenia,
• swobodnej oceny dowodów – nie wprowadzająca krępacji sędziego
  w ocenie dowodów procesowych,
• jawności i tajności – wobec zainteresowanych i wobec publiczności,
• ustności i pisemności – wprowadzając obowiązek czynności procesowych przed sądem w formie ustanej, a wszystko powinno zostać utrwalone w akcie na piśmie, nie wchodziła więc w grę rzymska paremia verba volant scripa manet,
• bezpośredniości i pośredniości – sędzia powinien w sposób bezpośredni mieć dostęp do samej sprawy,
• oraz zasada koncentracji – polegająca na ciągłości rozprawy, polecająca sędziemu na zakończenie sprawy na  jednej rozprawie[18].

Jak już wspomniano Kodeks był bezbłędny i wyjątkowy w polskim systemie prawnym na te czasy. Kodeks zawierał wszczynanie postepowań wniosek i z urzędu, trójpodmiotowość procesu, ale również równouprawnienie stron procesu.

Zawierał również znamiona procesu inkwizycyjnego oraz procesu kontradyktoryjnego. Proces karny podzielony został na dwie fazy. Pierwszą z nich była faza przygotowawcza, podzielona na dochodzenie lub śledztwo, po zakończeniu tej fazy rozpoczynała się rozprawa główna, jako druga część procesu karnego[19].

Śledztwo było prowadzone było, kiedy należał do właściwości sądu przysięgłych, lub sądu okręgowego oraz w sprawach o zbrodnie, w sprawach popieranych przez oskarżyciela posiłkowego, czy też na wniosek prokuratora z uwagi na zawiłość okoliczności sprawy, na wniosek oskarżonego, jeśli sędzia śledczy uzna to za potrzebne.

Dochodzenie prowadzone było, jeśli popełnione przestępstwo zagrożone było karą pozbawienia wolności do dwóch lat lub karą grzywny.  W drugiej fazie orzekały sądy, których struktura jawiła się następują: sędziowie pokoju, sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy okręgowe z udziałem przysięgłych, sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy[20].

Kodeks postępowania karnego nie ujmował jedynie zwykłego trybu postępowania, ale również tryby szczególne w tym tryb przyśpieszony czy tryb przeciwko nieletnim. Kodeks ten funkcjonował w systemie prawnym aż do 1983 roku.

Zadania Policji Państwowej w świetle prawa procesowego

Postępowanie karne w dwudziestoleciu międzywojennym było podzielone na dwie fazy, pierwszą z nich była faza przygotowawcza, która nie była prowadzona jeszcze przez Sąd, a w zależności od rodzaju postępowania podmiotem wiodącym w tym postępowaniu był sędzia śledczy, prokurator lub Policja.

Przepisy Kodeksu Postępowania Karnego z 1928 roku, często przywołują Policję jako jedną z istotnych organów w postępowaniu przygotowawczym, ponadto Policja wykonywała wiele innych zadań wynikających z tego Kodeksu. Pierwsza wzmianka o Policji w Kodeksie ukazuję się w art. 8 § 2 k.p.k. wskazując, że Policja wykonuję w zakresie ścigania przestępstw polecenia sądu i prokuratury.

Policja wykonywała środki przymusu w tym m.in. zatrzymanie, zapewniała realizację środka zapobiegawczego w postaci dozoru, ponadto policji powierzono istotne zadanie jakim było poszukiwanie osób poszukiwanych na podstawie listu gończego. Policja zajmowała się również dostarczaniem pism oraz wezwań.

Mimo powierzonych innych zadań, najważniejszym zadaniem Policji Państwowej na podstawie przepisów Kodeksu, było prowadzenie postępowania przygotowawczego w postaci dochodzenia.

Zgodnie z przepisami Kodeksu, każdy obywatel miał prawo a każdy urząd, który dowiedział się o popełnionym przestępstwie, miał obowiązek zawiadomienia o tym m.in. Policję, która musiała procesowo zabezpieczyć ślady i dowody a następnie powiadomić o tym prokuratora, chyba że czyn podlegał karze pozbawienia wolności do dwóch lat lub grzywnie, którą rozpoznawał Sąd grodzki.

W tym przypadku prokurator nie był oskarżycielem a Policja Państwowa. Jeśli oskarżycielem był prokurator, to sam przeprowadzał postępowanie, chyba, że zostało ono powierzone Policji. W toku dochodzenia, które było wykonywane przez Policję, funkcjonariusze mogli wykonać uprawnienia sądu w przypadku utraty śladów lub dowodów w tym mogli przesłuchanie świadka, czy też dokonać postępowania dowodowego.

Przesłuchanie podejrzanego pozostało w dyspozycji Sądu. Jeśli w toku postępowania uzyskane dowody przyczyniły się do ustalenia sprawcy, to prowadzący dochodzenie, wnosił do sądu akt oskarżenia, w przypadku określonym już powyżej do sądu grodzkiego, taki akt kierowała Policji.

Jeśli jednak zachodziła przesłanka do umorzenia niniejszego postępowania, Policja musiała przesłać akta postępowania do właściwego sądu grodzkiego lub prokuratury. Ukazuję się tutaj kontrola post factum nad prowadzonym przez policję dochodzenia.

Istotnym faktem staje się przyjmowanie przez Policję skarg o przestępstwa z oskarżenia prywatnego, a w razie potrzeby nawet zabezpieczanie dowodów, pouczając pokrzywdzonego, że sprawa zostaje przekazana do Sądu, który miał prawo przekazać policji sprawę do przeprowadzenia dochodzenia.

Do zasygnalizowania pozostaje, że w przypadku postępowań prowadzonych w ramach śledztwa Policja Państwowa nie była w ogóle brana pod uwagę nawet jako podmiot wspomagający, nie licząc doręczania wezwań czy innych tzw. administracyjnych przedsięwzięć [21].

Policja Państwowa w II RP – podsumowanie

Czas pomiędzy I wojną światową a II wojną światową, dla Polski był bardzo wymagającym okresem. Wiele spraw, które na te czasy było istotne dla obywateli, zostało zrealizowane. Do tych spraw, należy z pewnością zaliczyć reformy prawa karnego oraz zapewnienie bezpieczeństwa.

Instytucją, która z pewnością scalała zapewnienie bezpieczeństwa poprzez realizowanie ustawowych zadań wynikających z przepisów prawa, w tym Kodeksu Postępowania Karnego z 1928 roku była Policja Państwowa. Funkcjonariusze zostali dzięki temu obdarowani bardzo istotnymi zadaniami wynikającymi z prawa karnego procesowe.

Współcześnie należy pamiętać o pierwszych polskich policjantach, których etos służby, przyświeca również i dzisiejszym funkcjonariuszom. Działania ówczesnych myślicieli prawa, ale również i praktyków, ukształtowało nie tylko II RP, ale w szczególności współczesną Polskę, bowiem spuścizna prawnicza Dwudziestolecia międzywojennego, jest bardzo mocno widoczna we współczesnym systemie polskiego prawa karnego.

Bibliografia:

• Fałdowski M., Bezpieczeństwo i porządek publiczny na przykładzie II RP, Przegląd Policyjny, nr 4(128), 2017 .
• Ustawa z dnia 24 lipca 1919 o Policji Państwowej Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919 r., nr 61, poz. 363.
• Siemak Z., Policja Kryminalna w II Rzeczypospolitej. Powstanie Organizacja, kadry i metody pracy, Z historii Policji, Zagadnienia społeczne nr 1 (1) 2014.
• Pązik A., Policja Państwowa II Rzeczypospolitej Polskiej, (data dostępu: 11.11.2024).
• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 11 lipca 1932- Kodeks Karny Dz.U.1932 nr 60 poz 571.
• K. Bradliński Polskie kodeksy karne okresu międzywojnia, Studenckie Zeszyty Naukowe, Vol.XXI, nr 38 2018.
• A. Lityński, Dwa Kodeksy karne 1932.  W osiemdziesiątą rocznice, Roczniki Administracji i Prawa, 2012.
• Komisja kodyfikacyjna. Dział ogólny t.1.z1 Warszawa 1920.
• D. Janiczka Rozkwit doktryn prawa karnego w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym- ośrodki, uczeni, idee, Studia z dziejów państwa i prawa Polskiego, XXII, 2019.
• D. Janicka Pierwsza nowoczesna kodyfikacja postępowania karnego w Polsce (1928) Geneza, autorzy, zasady i ich pochodzenie, Prawo i więź nr 3 (46), 2023.
• D. Baltyzer, I. Łukasik, Naczelne zasady procedury karnej II RP, Ars Iuridica, vol. 23, No 1, 2023.
• Rozporządzenie Prezydenta z dnia 19 marca 2028 Kodeks Postępowania karnego, Dz.U. 1928 nr 33 poz 313.

Fot. Motocyklowy patrol policji, 1932, źródło: NAC

[1] M. Fałdowski, Bezpieczeństwo i porządek publiczny na przykładzie II RP, Przegląd Policyjny, nr 4(128), 2017.
[2] Ustawa z dnia 24 lipca 1919 o Policji Państwowej Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919 r., nr 61, poz. 363.
[3] M. Fałdowski, Ibidem.
[4] Ustawa z dnia 24 lipca 1919 o Policji Państwowej Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919 r., nr 61, poz. 363.
[5] Z. Siemak, Policja Kryminalna w II Rzeczypospolitej. Powstanie Organizacja, kadry i metody pracy, Z historii Policji, Zagadnienia społeczne nr 1 (1) 2014.
[6] A. Pązik, Policja Państwowa II Rzeczypospolitej Polskiej, (data dostępu: 11.11.2024).
[7] Z. Siemak, Ibidem.
[8] Ibidem.
[9]  K. Bradliński Polskie kodeksy karne okresu międzywojnia, Studenckie Zeszyty Naukowe, Vol.XXI, nr 38 2018.
[10] A. Lityński, Dwa Kodeksy karne 1932.  W osiemdziesiątą rocznice, Roczniki Administracji i Prawa, 2012.
[11] Komisja kodyfikacyjna. Dział ogólny t.1.z1 Warszawa 1920.
[12] D. Janiczka Rozkwit doktryn prawa karnego w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym- ośrodki, uczeni, idee, Studia z dziejów państwa i prawa Polskiego, XXII, 2019.
[13] K. Bradliński, Ibidem.
[14] Ibidem.
[15] Ibidem.
[16] D. Janicka Pierwsza nowoczesna kodyfikacja postępowania karnego w Polsce (1928) Geneza, autorzy, zasady i ich pochodzenie, Prawo i więź nr 3 (46), 2023.
[17] Ibidem.
[18] D. Baltyzer, I. Łukasik, Naczelne zasady procedury karnej II RP, Ars Iuridica, vol. 23, No 1, 2023.
[19] K. Bradliński, Ibidem.
[20] Ibidem.
[21] Rozporządzenie Prezydenta z dnia 19 marca 2028 Kodeks Postępowania karnego, Dz.U. 1928 nr 33 poz 313.

Damian Oleś