Sejm zwołany 30 listopada 1562 r. w Piotrkowie miał daleko pomne skutki nie tylko dla ostatnich Jagiellonów. Rozpoczął on realizację postulatów ruchu egzekucyjnego, odebrał królewszczyzny z rąk magnatów oraz utworzył wojsko kwarciane. O wydarzeniach tego właśnie sejmu opowiada ten artykuł.
1. Ruch egzekucyjny – kształtowanie
Szlachta obawiała się wpływów magnackich, w których ręce od 1504 r. wpadła większa część królewszczyzn, a tym samym królewskich dochodów. Dlatego wśród średniej szlachty, zaczął formować się ruch zwany egzekucyjnym. Jego program formował się dość powoli (lata 30 i 40 – XVI w.). Pojęcie egzekucji wprowadzono z przekonania, że dawne prawa, ustroje i stosunki były dobre, a czas i rządzący je popsuli i teraz należy im przywrócić moc obowiązującą, czyli doprowadzić do ich egzekucji tj. aby nastąpiła poprawa. Dziś rzec by można, iż to postawa konserwatywna, ale dla ówczesnych taka postawa nie była znana, dla nich doktryna ,,starych, dobrych czasów’’ zawsze była atrakcyjna. Ideolodzy ruchu sprytnie nakłaniali króla Zygmunta do dołączenia się. Gwarantowali mu centralizację władzy kosztem egzekucji dóbr i praw. Mimo to Zygmunt August pozostawał niewzruszony na prośby średniej szlachty i cały czas swoją władzę opierał o zawiłe stosunki z rodami magnackimi. W pierwotnej wersji ruch egzekucyjny związany był z polską reformacją oraz tendencjami humanistycznymi. Ostro atakował biskupów i kler na sejmie piotrkowskim (1559) żądając usunięcia duchownych senatu, zniesienia supremacji Rzymu oraz likwidacji dóbr kościelnych. Ich działania kończyły się jednak fiaskiem.
2. Ruch egzekucyjny – przywódcy
(Zdj, Wikimedia Commons)
Obóz szlachty postulującej o egzekucję dóbr i prawa nie miał realnych przywódców. Jednak w latach 50 – XVI w. można dostrzec postacie wyróżniające się wśród egzekucjonistów. Byli to: hetman Jan Amor Tarnowski, poseł Rafał Leszczyński, kasztelan Hieronim Ossoliński oraz marszałek Mikołaj Sienicki. Każdy z nich był innowiercą, walczył z Kościołem i gorąco wspierał na kolejnych sejmach (1550, 1553, 1555, 1556/57, 1558/59, 1562/63, 1564, 1565) idee egzekucji dóbr.
3. Ruch egzekucyjny – postulaty
Przez trzydzieści lat funkcjonowania ruch wysunął znaczną ilość postulatów, które niżej zamieszczamy:
– egzekucja praw, czyli potwierdzenie wszystkich praw wydanych dla szlachty przez poprzedników Zygmunta Augusta
– egzekucja dóbr, czyli restytucja do rąk królewskich królewszczyzn
– wolność wyznania
– utworzenie w Polsce Kościoła Narodowego (sejm piotrkowski 1555)
– zachowanie, często łamanej przez króla i możnowładców, zasady incompatibilitas(niepołączalności urzędów)
– reforma skarbu i wojska
– centralizacja władzy
– unia z Wielkim Księstwem Litewskim
– elekcja viritim
– centralizacja władzy
