Totmes III. Faraon-wojownik i twórca imperium egipskiego

Po 15 latach dzielenia tronu ze swoją ciotką i macochą – Hatszepsut, Totmes III rozpoczął samodzielne rządy, dzierżąc władzę przez ponad 50 lat. Zapisał się w historii jako żołnierz, strateg, budowniczy i innowator. Kim był Totmes III? Czego dokonał? Dlaczego dzisiaj jest uznawany za jednego z najwybitniejszych władców w historii świata?

Czwartego dnia pierwszego miesiąca pory szemu[1] chłopiec o imieniu Totmes (z j. egipskiego „Thot jest zrodzony”) zostaje koronowany na faraona Egiptu. W trakcie ceremonii koronacji zapewne niczego nie rozumie z powstałego wokół siebie zamieszania.

Miał zaledwie kilka lat, kiedy otrzymuje dumnie brzmiące imię tronowe Mencheperre („Trwa postać Re”), które po upływie kilkunastu lat osobiście nakaże umieszczać na postumentach swoich rzeźb i ścianach licznych świątyń powstających w kraju i za granicą. Jeszcze nie wie, że choć stracił właśnie ojca, otrzyma najlepszą opiekę i edukację w kraju, a w przyszłości poszerzy zasięg imperium na niebywałą wcześniej skalę.

Totmes III – młodość

Totmes III był synem faraona Totmesa II ijego drugorzędnej żony[2] o imieniu Iset. Totmesowi II – czwartemu władcy dynastii Nowego Państwa (ok. 1550 – 1070 r. p.n.e.) – przypadło panować tylko kilka lat. Śmierć w młodym wieku nie była niczym wyjątkowym, biorąc pod uwagę średnią długość życia starożytnych Egipcjan.

Jego rządy były krótkie i nie wyróżniały się niczym szczególnym. Pozostawił po sobie tylko jednego męskiego potomka z drugorzędną żoną, co nie wróżyło niczego dobrego dla przyszłości kraju. Totmes III w momencie objęcia władzy miał kilka lat i trudno było przewidzieć, jak potoczą się jego dalsze losy. Iset, mimo że była królewską matką, nie mogła zająć stanowiska regentki małoletniego króla, gdyż nie pochodziła ze szlachetnego rodu.

Regentką została Hatszepsut – siostra i główna małżonka Totmesa II. W siódmym roku panowania swojego bratanka koronowała się na króla, przyjmując pełną tytulaturę królewską. W dekoracjach reliefowych powstałych w omawianym okresie widoczne są dwie postacie faraonów odprawiających świątynne rytuały. Oboje noszą królewskie atrybuty: koronę i fartuszek szendżyt. Można ich od siebie odróżnić jedynie poprzez odczytanie imion wpisanych w kartusz.

Pomimo początkowej niepewności o przyszłość Totmesa III, chłopiec chował się zdrowo i dla wszystkich stało się jasne, że po śmierci Hatszepsut będzie samodzielnie kontynuował rządy. Źródła wskazują, że jeszcze na etapie wspólnego panowania dowodził przynajmniej jedną wyprawą wojenną skierowaną przeciwko Nubii.

Z całą pewnością macocha zadbała o to, aby Totmes odebrał wykształcenie wojskowe, więc mogła powierzyć mu dowództwo nad armią. Bardzo możliwe, że został wysłany do Nubii właśnie na jej specjalne życzenie, ponieważ chciała, żeby młody król wprawiał się w wojennym fachu. W dwudziestym drugim roku wspólnego panowania Hatszepsut znika z kart historii, a Totmes III rozpoczyna samodzielne rządy.

Sytuacja polityczna przed samodzielnymi rządami Totmesa III

Rządy Totmesa I wyróżniały się licznymi działaniami militarnymi. Oprócz wojennych kampanii do Nubii zorganizował także wyprawę do Syropalestyny. Ze źródeł wiadomo, że jego armia dotarła aż do Eufratu na Bliskim Wschodzie, który znajdował się wówczas w obrębie wpływów królestwa Mitanni – państwa huryckiego, powstałego na gruzach dawnego państwa Hammurabiego. Znajdowało się ono na terenach północnej Mezopotamii i północnej Syrii. Właśnie w tym regionie rozgrywały się największe starcia z Egipcjanami, którzy starali się odsuwać Azjatów jak najdalej od granicy.

Po zwycięskiej kampanii Totmes I w mieście Karkemisz położonym nad Eufratem ustawił stelę zwycięstwa i urządził polowanie na dzikie słonie. Powodzenie egipskiej armii umożliwiło rozszerzenie zasięgu terytorialnego Egiptu. Jego syn i następca – Totmes II – stłumił powstanie w Nubii i udał się do południowej Palestyny, aby zmierzyć się z beduinami Szasu.

W trakcie rządów Hatszepsut Mitanni zdążyło wzmocnić swoją pozycję i zachęcić koalicję utworzoną przez azjatyckich książąt do oporu wobec Egiptu.

Totmes III i jego kampanie wojenne

Po śmierci Hatszepsut Totmes III od razu przystąpił do umacniania egipskiego imperium. Nie upłynęły nawet trzy miesiące od momentu, gdy stał się samodzielnym władcą, a już wyruszył na swoją pierwszą kampanię wojskową na Bliskim Wschodzie. Pośpiech ten był w pełni uzasadniony. Ówczesna sytuacja polityczna wymagała szybkiej reakcji ze strony panującego faraona.

W ten sposób rozpoczęła się pierwsza z kilkunastu wypraw wojennych, dzięki którym Totmes III został zapamiętany jako faraon-wojownik. Jego wojenne poczynania przetrwały do współczesności dzięki tzw. annałom, czyli dziennikom, które wyryto w świątyni Amona-Re w Karnaku w pobliżu sali na barkę. Stanowią one serię opisów kampanii do Syropalestyny, następujących po sobie od 22 do 42 roku panowania.

W udramatyzowany sposób opisują przebieg 17 wypraw wojennych na Bliski Wschód z uwzględnieniem poszczególnych etapów kampanii i wyliczeniem łupów poświęconych Amonowi. Annały zaczynają się od szczegółowego opisu przebiegu bitwy pod Megiddo, która stała się jednym z najdokładniej zadokumentowanych starć w historii.

Bitwa pod Megiddo

Bitwa pod Megiddo stanowiła jedno z najważniejszych zwycięstw egipskiej armii nad siłami zbrojnymi Syropalestyny. Po kilku miesiącach przygotowań król na czele licznej armii wyruszył na wschód z twierdzy Czaru[3] zlokalizowanej we wschodniej Delcie. Ze źródeł wynika, że nastąpiło to 25. dnia czwartego miesiąca pory peret.

Nie wspominają natomiast, jak liczna była armia faraona. Badacze szacują, że mogła wynosić od ok. 6 do 10 tys. żołnierzy zgromadzonych w jednym korpusie, składającym się z piechoty, wojsk rydwanowych i oddziałów pomocniczych. Po dziesięciu dniach marszu przez pustynne tereny północnego Synaju armia dotarła go Gazy. Pozwoliła sobie tam na krótki odpoczynek i uzupełnienie zapasów. Nazajutrz ruszyła dalej i po siedmiu kolejnych dniach przybyła do Jehem, gdzie zorganizowano bazę na kilka kolejnych dni. Armia koalicji syropalestyńskiej stacjonowała pod miastem Megiddo.

Był to wówczas najważniejszy ośrodek strategiczny, który kontrolował główne szlaki na Bliskim Wschodzie. Obie strony konfliktu zdawały sobie sprawę z ogromnego znaczenia Megiddo. Dzięki dokładnemu zwiadowi Totmes III zaplanował kolejne posunięcia. Armię wroga od armii egipskiej oddzielały wzgórza Karmel. Wzdłuż doliny Wadi Ara wiódł wąski szlak biegnący przez miejscowość Aruna.

Oprócz niego do Megiddo można było się dostać jeszcze dwiema stosunkowo wygodnymi drogami. W czasie narady wojennej, jak podają dzienniki, faraon zauważył, że jeśli wybiorą jedną z nich, armia egipska nie będzie w stanie zaskoczyć przeciwnika i przez to zmniejszy swoje szanse na zwycięstwo – drogi, mimo że były łatwe do przejścia, obsadzone zostały oddziałami przeciwnika.

Decyzja zapadła. Trasa przez Wadi Ara, choć najszybsza, była bardzo wąska i wiodła przez pofałdowany teren. Ponadto w czasie przemarszu wojska musiały rozciągnąć się w kilkumetrową kolumnę, co ze strategicznego punktu widzenia było ryzykownym posunięciem. Dowódcy armii egipskiej zdawali sobie sprawę z ryzyka tego przedsięwzięcia, dlatego nie pałali entuzjazmem w stosunku do decyzji faraona. Zgodnie z przewidywaniami Totmesa III armia egipska nie natknęła się na żadne trudności, gdyż wróg oczekiwał natarcia z innego miejsca.

Sam przebieg bitwy nie został opisany w annałach. Brakuje także źródeł pisanych ze strony przegranych, co nie pozwala na otrzymanie pełnego obrazu starcia.Wiadomo jedynie, że wojska palestyńskiej koalicji zostały rozgromione, a część żołnierzy wraz z królem Kadesz i władcą Megiddo skryła się za murami miasta. Oblężone Megiddo poddało się dopiero po siedmiu miesiącach. Wśród łupów armii egipskiej znalazły się m.in. 924 rydwany i 340 jeńców.

Choć Bitwa pod Megiddo przyniosła zwycięstwo armii Totmesa, konflikt został zażegnany jedynie tymczasowo. W następnych latach król wyprawiał się do Palestyny jeszcze wielokrotnie. Aby opanować sytuację na Bliskim Wschodzie potrzeba było kolejnych 16 wypraw.

Kampanie wojenne Totmesa III – ciąg dalszy

Totmes III uderzył na Mitanni kolejny raz w 33 roku panowania, przeprowadzając ósmą kampanię do Azji. Ponowne starcie okazało się nie do uniknięcia z powodu pozycji, jaką państwo osiągnęło na obszarze Syrii. Mimo to nie doszło do ostatecznego rozstrzygnięcia.

Totmes dotarł na terytorium wroga i na zachodnim brzegu Eufratu ustawił stelę zwycięstwa. Wyznaczała ona obszar, do którego sięgała egipska strefa wpływów i stanowiła zarazem symbol dominacji Egiptu nad terytorium wroga. Stela została umiejscowiona obok steli dziadka – Totmesa I, którą ten upamiętnił swoje podboje kilkadziesiąt lat wcześniej. 

Totmes III umocnił także panowanie Egiptu na terenie Nubii. W 31 roku panowania annały po raz pierwszy wspominają o trybucie dostarczanym z tego obszaru. Do roku 38 wzmianki te występują regularnie, lecz wraz z upływem czasu stają się coraz rzadsze.

Kampanie wojenne Totmesa III – dyplomatyczne wizyty

Potęgę Egiptu w czasach panowania Totmesa III odzwierciedlają niektóre sceny znajdujące się w tebańskich grobowcach należących do dostojników. Ukazano w nich obcokrajowców oddających cześć królowi lub składających przed egipskimi urzędnikami luksusowe dary takie jak: srebro, złoto, kamienie półszlachetne i kość słoniowa.

Postacie te odróżniają się od Egipcjan swoimi fryzurami, strojami lub kolorem skóry. Można wśród nich wskazać mieszkańców Wysp Egejskich, Lewantyńczyków lub Nubijczyków. Po zwycięstwach Totmesa III zaczęli oni zabiegać o względy faraona, aby wzmocnić swoje sojusze. Takie delegacje z pewnością docierały na dwór faraona z dużą częstotliwością i tym samym świadczyły o prestiżu Egiptu w obrębie basenu Morza Śródziemnego.

Totmes III i jego program budowlany

Oprócz udoskonalania sztuki wojennej i dbania o interesy Egiptu, Totmes III skupiał się także na upiększaniu kraju poprzez wznoszenie świętych przybytków. Intensywna działalność na tym polu wydaje się przewyższać ilość zrealizowanych projektów budowlanych jego poprzedników i następców. Dzisiaj uważa się, że ok. 50 miejscowości od Byblos w dzisiejszym Libanie do Gebel Barkal w Nubii były miejscami aktywności budowlanej Totmesa.

Niektóre z nich zostały przebudowane lub zbudowane na nowo przez późniejszych faraonów, a o ich pierwotnej obecności świadczą pojedyncze bloki kamienne opatrzone imieniem Totmesa III lub wzmianki w źródłach pisanych sugerujące, że pierwotnie takie budowle rzeczywiście istniały. Należy mieć na względzie, że część założeń architektonicznych przypisywana Totmesowi powstała jeszcze w latach jego koregencji z Hatszepsut, czyli wtedy, gdy król był dzieckiem lub młodzieńcem.

W przeciwieństwie zatem do panujących przed nim lub po nim, miał więcej czasu na manifestację swojej władzy. Budowlami wzniesionymi w trakcie współrządów były np.: Czerwona Kaplica w świątyni Amona-Re w Karnaku, świątynia bogini Pachet w środkowym Egipcie, świątynia Montu w Armant czy mała świątynia w Medinet Habu.

Współcześnie wiadomo, że Totmes III przystąpił do wymazywania pamięci o Hatszepsut w 42 roku panowania. Przeprowadzone na ogromną skalę damnatio memoriae[4] spowodowało, że posągi macochy zostały roztrzaskane, imiona skute, a budowle powstałe na jej polecenie rozmontowane lub zasłonięte.

Podobny los spotkał np. wspomnianą wyżej Czerwoną Kaplicę – na początku swoich samodzielnych rządów Totmes dokończył jej budowę rozpoczętą przez Hatszepsut, lecz po upływie dwudziestu lat postanowił ją rozebrać, a poszczególne bloki wbudować w inne obiekty powstające w świątyni Amona-Re w Karnaku.

Z wymazywaniem pamięci o kobiecie faraon Totmes czekał dwadzieścia lat, więc z pewnością nie chodziło o osobistą urazę ani chęć zemsty. Jako pełnoprawny faraon, dbający o dobrobyt kraju chciał ukryć bezprecedensowe przejęcie władzy przez kobietę, aby w przyszłości zapobiec podobnym incydentom. 

Ach-Menu

Totmes III powiększył świątynię Amona-Re w Karnaku o nowe założenia. Jednym z najbardziej interesujących obiektów powstałych w czasach jego panowania jest kompleks Ach-Menu (z j. egipskiego „Najwspanialszy z pomników”). Była to pierwsza świątynia, która została wybudowana w trakcie samodzielnych rządów króla w 24 roku panowania.

Główną część świątyni stanowiła tzw. sala jubileuszowa, której strop wsparty na obwodzie przez kwadratowe filary imitował nocne niebo – na niebieskim tle namalowano złote gwiazdy. Środek sali podtrzymywany był przez kolumny o osobliwym kształcie naśladującym starożytne maszty namiotowe. Ich forma miała nawiązywać do namiotów wojskowych, które faraon dobrze znał z warunków polowych panujących podczas wypraw wojennych. Sala miała na celu upamiętnić jubileusz panowania Totmesa III, który najprawdopodobniej nastąpił w 30 roku rządów.

W południowo-zachodnim narożniku sali jubileuszowej Totmes nakazał umieścić reliefową listę królów wymieniającą jego 61 poprzedników, która sięgała zamierzchłych czasów Starego Państwa (ok. 2575- 2152 r. p.n.e.). Lista rozpoczyna się imieniem Snofru – króla z IV dynastii. Władcy Egiptu zostali tam ukazani w pozycji siedzącej w momencie otrzymywania ofiar od panującego Totmesa III. Obecnie tylko 39 imion jest czytelnych.

Lista królów z Karnaku nie stanowi kompletnego rejestru faraonów, jednak pozostaje niezwykle cennym źródłem informacji, ponieważ wymienia imiona władców z Pierwszego (ok. 2181 – 2055 r. p.n.e.) i Drugiego Okresu Przejściowego (ok. 1700 – 1550 r. p.n.e.), które są pomijane w podobnych dokumentach. Lista królów z Karnaku została wykuta z pierwotnego miejsca i przewieziona do Luwru, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego.

Będąc w Ach-Menu nie sposób przejść obojętnie obok tzw. „Ogrodu Botanicznego”, czyli serii reliefowych przedstawień ukazujących rośliny i zwierzęta, które Totmes III przywiózł do ojczyzny ze swojej pierwszej wyprawy do Syropalestyny jako łupy wojenne.

Umieszczono je w przedsionku prowadzącym do kaplicy Amona. Fakt, że okazy wyobrażono z ich naziemnymi i podziemnymi częściami może nasuwać skojarzenie ze współczesnymi zielnikami. Niektóre z roślin pojawiają się tylko tutaj. Bardzo prawdopodobne, że do Egiptu sprowadzono nasiona, które później zasadzono w ogrodach należących do świątyni Amona-Re w Karnaku.

Świątynia grobowa Henket-Anch

W starożytnym Egipcie, począwszy od czasów Nowego Państwa, każdy władca dbał o to, aby w trakcie swojego panowania wybudować świątynię grobową, czyli obiekt o charakterze sakralnym, w którym po śmierci będzie sprawowany jego boski kult.

Świątynię grobową Totmesa III lokalizuje się w Tebach Zachodnich na skraju pól uprawnych między nekropolą Assasif i el-Chocha. Jej budowa rozpoczęła się jeszcze w czasach koregencji z Hatszepsut, ale w trakcie samodzielnych rządów została rozbudowana. Od 2008 r. jest badana przez hiszpańsko-egipski zespół naukowców. Mimo stosunkowo słabego zachowania badaczom udało się zrekonstruować jej plan i określić funkcję kilku pomieszczeń. 

Dżeser-Achet

W ostatniej dekadzie swojego panowania Totmes III skupił się na budowie świątyni o nazwie Dżeser-Achet (z j. egipskiego „Święty Horyzont”) zlokalizowanej pomiędzy dwoma wcześniejszymi przybytkami położonymi w skalnym zakolu w Deir el-Bahari. Dżeser-Achet, podobnie jak Dżeser-Dżeseru[5], była budowlą tarasową, w której dostęp na kolejne tarasy umożliwiały pochyłe rampy. Największe pomieszczenie w całym założeniu stanowiła sala hypostylowa. Powszechnie twierdzi się, że budowla Totmesa III miała zastąpić świątynię Hatszepsut jako ostateczne miejsce docelowe w procesji Pięknego Święta Doliny. 

Starożytni inżynierowie podjęli się karkołomnej pracy wstępnej polegającej na przygotowaniu miejsca, na którym docelowo miała powstać świątynia. Podłoże skalne należało odpowiednio zmodyfikować poprzez przycięcie na kształt platformy w taki sposób, aby to Dżeser-Achet dominowało w krajobrazie Deir el-Bahari.

Wybudowanie świętego przybytku w tak wyjątkowym miejscu wiązało się z dużą dozą ryzyka. Każdy, nawet najmniejszy okruch oderwany od skał górujących nad budowlą spadał bezpośrednio na świątynię, grożąc jej zniszczeniem. Dżeser-Achet jednak istniało prawie 500 lat i dopiero trzęsienie ziemi mające miejsce pod koniec okresu Nowego Państwa spowodowało osunięcie się skał, które zrujnowały znaczną część przybytku.

Kiedy w 1961 r. profesor Kazimierz Michałowski rozpoczął wykopaliska w świątyni Hatszepsut, nikt nie przypuszczał, że hałda skalnych odłamków znajdująca się w pobliżu trzeciego tarasu budowli skrywa zapomnianą świątynię. Obszar ten funkcjonował jako miejsce składowania śmieci i z natury rzeczy pozostawał niezbadany. Wkrótce po rozpoczęciu oczyszczania stopniowo zaczęły wyłaniać się części tkwiących w bazach kolumn, fragmenty polichromowanych reliefów i potłuczonych posągów.

Program budowlany – obeliski

Ironią pozostaje fakt, że choć Totmes III postawił kilka obelisków w Egipcie na chwałę swoją i egipskich bóstw, żaden z nich nie znajduje się obecnie w kraju ani nawet na tym samym kontynencie. Dzisiaj zdobią Nowy Jork, Stambuł, Rzym i Londyn.

Interesującą historię mają zwłaszcza tzw. „Igły Kleopatry”, czyli para granitowych obelisków o wysokości nieco ponad 20 metrów zdobiąca pierwotnie świątynię Amona w Heliopolis. W inskrypcji jednego z nich można przeczytać, że swoim blaskiem miały rozświetlać miasto, co sugeruje, iż ich piramidiony były pokryte elektronem.

Czternaście wieków od swojego powstania zostały przetransportowane na rozkaz cesarza Augusta do Aleksandrii i ustawione przed świątynią ubóstwionego Juliusza Cezara – Cezareum, której budowę zainicjowała Kleopatra VII. Obeliski umieszczono na brązowych podstawach w kształcie krabów, symbolizujących rzymskiego boga-słońce. Wraz z upływem czasu utrwaliły się w krajobrazie miasta jako element składowy świątyni królowej i dlatego zaczęły być nazywane „Igłami Kleopatry”, mimo że przed Cezareum ustawiono je dopiero dwadzieścia lat po śmierci władczyni.

W XIX w. parę obelisków rozdzielono – jeden z nich przetransportowano do Londynu i ustawiono na Nabrzeżu Wiktorii nad Tamizą, drugi zaś stanął w nowojorskim Central Parku w Stanach Zjednoczonych.

Program budowlany – Harem

W czasach swoich samodzielnych rządów Totmes III wzniósł w południowo-wschodniej części oazy Fajum pewne założenie, które współcześnie identyfikuje się jako królewski harem. Był to obiekt o charakterze pałacowym pozostający w znacznej odległości od królewskich rezydencji zlokalizowanych w Memfis i w Tebach. Współcześnie jest to stanowisko archeologiczne o nazwie Kom Medinet el-Ghurab, gdzie prowadzone są prace przez międzynarodowy zespół badaczy.  

Utworzenie haremu z dala od królewskiego pałacu miało swoje przyczyny. Jako, że faraonowie praktykowali poligamię, harem był miejscem, gdzie mieszkały królewskie żony wraz z potomstwem. Historia starożytnego Egiptu zna przypadki, w których właśnie ta część pałacowa  stawała się miejscem kreowania intryg i spisków przeciwko panującemu władcy.[6] Totmes o tym wiedział, dlatego zapobiegliwie umieścił go z dala od królewskiej rezydencji.

Obiekt w Kom Medinet el-Ghurab użytkowano przez resztę XVIII dynastii i prawdopodobnie także przez część okresu ramessydzkiego.

Grobowiec Trzech Księżniczek

W 1916 r. lokalni mieszkańcy zachodniego brzegu Teb natrafili na grobowiec, który wypełniały drogocenne przedmioty. Kiedy do archeologów doszły słuchy o starożytnych artefaktach regularnie upłynnianych na rynku przez miejscową ludność, okazało się, że znaczna część wyposażenia została już zrabowana.

Wśród ocalałych przedmiotów znalazły się m.in.: urny kanopskie, sandały, złota biżuteria i niezwykły diadem z parą gazel. Na niektórych z rzeczy znajdowały się imiona Totmesa III oraz trzech tajemniczych kobiet – Menwi, Merti i Menhet, które za życia nosiły egipski tytuł Hmt-nswt, oznaczający „żonę króla”. Badacze są zgodni co do tego, że były to cudzoziemki najprawdopodobniej przywiezione przez faraona z Bliskiego Wschodu i osadzone w egipskim haremie – być może właśnie w tym zlokalizowanym w oazie Fajum.

Ojczyzna trzech kobiet pozostaje tematem dyskusji. Ich obco brzmiące imiona nie pojawiły się obok list wymieniających imiona pozostałych żon Totmesa III. Jednak fakt, że pochowano je z kosztownymi darami w grobowcu typowym dla królowych XVIII dynastii z całą pewnością wskazuje na ich królewski status. 

Życie prywatne Totmesa III

Pierwszą tzw. Wielką Małżonką Królewską Totmesa III była kobieta o imieniu Satiah, która urodziła następcę tronu – Amenemhata. Niestety z powodu swojej przedwczesnej śmierci chłopiec nie dożył przejęcia władzy. W pewnym momencie także i Satiah znika z kart historii, zaś jej miejsce u boku króla zajmuje Hatszepsut II Meritre.

Ona również rodzi Totmesowi chłopca, który pod koniec panowania ojca zostaje mianowany na koregenta. Źródła archeologiczne wymieniają jeszcze dwie drugorzędne żony Totmesa III: Nebtu i Nebsemi oraz dziewięcioro dzieci, w tym także następcę tronu.

W grobowcu Totmesa III w Dolinie Królów oznaczonym jako KV34 w jednej ze scen przedstawiono część królewskiej rodziny. W górnym rejestrze widoczna jest postać Totmesa III stojąca wraz ze swoją matką Iset na łodzi. W dolnej części sceny faraon kroczy na czele grupy składającej się z trzech królewskich żon i córki Nefertari. W tym samym rejestrze królewska matka pojawia się ponownie, ale tym razem pod postacią drzewa – król ukazany jako dziecko ssie jej pierś.

Szkło

Nazwanie Totmesa III „innowatorem” zdaje się nie mieć w sobie ani grama przesady, kiedy uwzględni się fakt, że właśnie za jego panowania w Egipcie pojawia się nowy materiał, który z pewnością wzbudził sensację na królewskim dworze. Mowa o szkle i o jego ogromnej popularności przypadającej na okres rządów faraona-wojownika.

Powszechnie uważa się, iż szkło zostało przywiezione przez Totmesa III jako trybut wraz z innymi cennymi towarami z kampanii wojennych prowadzonych na Bliskim Wschodzie. Pierwsza warta uwagi wzmianka, przypuszczalnie odnosząca się do tego wydarzenia, została zawarta w królewskich annałach. Jeśliby się przyjrzeć nazwom wyliczanych towarów pozyskanych z ósmej kampanii, dostrzeże się trzy sformułowania, które tłumaczy się w następujący sposób: „lapis lazuli prawdziwe”, „lapis lazuli sztuczne” oraz „lapis lazuli Babilonu”.

Podczas gdy pierwsze określenie odnosi się zapewne do prawdziwego kamienia jakim był lapis lazuli, tak drugie i trzecie najprawdopodobniej dotyczy imitacji w kolorze lapis lazuli, która w rzeczywistości mogła być szkłem o ciemnoniebieskim zabarwieniu przywiezionym w formie brykietu z terenu Babilonu. Co ciekawe, oprócz inskrypcji, na ścianie znajduje się także relief ukazujący szklane brykiety o cylindrycznym kształcie, które opatrzono imieniem tronowym faraona, w wyniku czego powstały następujące twory: „lapis lazuli Mencheperre” oraz „turkus Mencheperre”.

Na tej podstawie spekuluje się, że król mógł być tak bardzo zafascynowany nowym materiałem, że z braku innej nazwy, postanowił dodać swoje imię tronowe do powszechnie znanych nazw kamieni półszlachetnych, które odróżniłyby w ten sposób barwione szkło od pozostałych surowców.

Wydaje się dosyć prawdopodobne, że Totmes III, oprócz przywiezienia do Egiptu nowego materiału, sprowadził także wyspecjalizowanych rzemieślników, dzięki którym przemysł szklarski zaczął kwitnąć. To zjawisko tłumaczyłoby przeskok, jaki obserwuje się wówczas w starożytnym Egipcie – od przypadkowej produkcji drobnych przedmiotów ze szkła do intencjonalnego wytwarzania szklanych wyrobów zaawansowanych w swojej formie.

Skarabeusze z imieniem tronowym –  Mencheperre

W czasach panowania Totmesa III stało się powszechne wytwarzanie skarabeuszy, które na bazie zawierały wyryte imię tronowe – Mencheperre. Popularność amuletów znacznie się zwiększyła w późniejszych epokach. Czym tłumaczy się ten stan rzeczy? Uważa się, że imię Mencheperre, według systemu zapisu kryptograficznego stanowi kryptogram imienia Amona-Re. W imieniu tym miało zatem być ukryte imię najważniejszego bóstwa państwowego.

Można także wziąć pod uwagę fakt, że Totmes III należał do największych władców starożytnego Egiptu – dbał o interesy i dobrobyt Egiptu. Z punktu widzenia mas skarabeusz z imieniem tronowym dobrego władcy mógł przynosić szczęście noszącemu.

Grobowiec i mumia

Totmes III panował 54 lata. Zmarł w 1425 r. p.n.e. Na dwa lata przed śmiercią mianował swojego syna – Amenhotepa II – na koregenta.

Grobowiec należący do Totmesa III jest jednym z najwcześniejszych grobowców, które powstały na królewskiej nekropolii w Dolinie Królów. Na szczególną uwagę zasługuje owalna komora grobowa, której ściany pokryto scenami zaczerpniętymi z tzw. Księgi Amduat, ilustrującej podróż słońca przez dwanaście godzin nocnych. Figury i towarzyszący im tekst wykonano na jasnożółtym tle przy pomocy czarnego i czerwonego tuszu.

Styl figur i inskrypcji, a także użyte do ich wykonania kolory, nawiązują do zapisanego zwoju papirusu, który miały naśladować. Z tego powodu całość dekoracji w pewnym stopniu sprawia komiksowe wrażenie, niemniej tworzący ją artysta wykazał się ogromnym talentem i konsekwencją. Grobowiec odkryto w 1898 r. przez misję prowadzoną przez francuskiego egiptologa Victora Loreta, lecz oprócz kwarcytowego sarkofagu w kształcie kartusza nic w nim nie odnaleziono.

Miejsce pochówku króla zostało obrabowane jeszcze w starożytności. Rabusie przenieśli wiele zrabowanych przedmiotów do KV4 – niedokończonego grobowca ramessydzkiego, który znajdował się zaraz przy wejściu do doliny. Tam bez pośpiechu mogli przejrzeć zrabowane wyposażenie. Prace wykopaliskowe prowadzone w KV4 w 1978 r. ujawniły wewnątrz przedmioty opatrzone imionami Totmesa III.

Co interesujące, królewska mumia została zidentyfikowana wśród pozostałych ciał umieszczonych ponad trzysta lat później w królewskiej skrytce, znanej pod współczesną nazwą DB-320. Analiza królewskiej mumii wykazała, że Totmes III był stosunkowo niskim mężczyzną o wzroście nie przekraczającym 160 cm. Jest ona obecnie przechowywana w Narodowym Muzeum Cywilizacji Egipskiej w Kairze.

Podsumowanie

Chociaż pierwsza połowa rządów wydaje się być przyćmiona przez postać kobiety stojącej u władzy, gdy Hatszepsut umiera Totmes III jest już przygotowany, aby wziąć na siebie całą odpowiedzialność za kraj. Odpowiednie wykształcenie, praktyka i talent sprawiły, że legenda o królu wojowniku trwała. Czterysta lat później po pamiętnych rządach, w czasach XXI dynastii Okresu Późnego (ok. 664–332 r. p.n.e.), arcykapłan Amona nadaje swojemu synowi imię Mencheperre.

Skarabeusze opatrzone królewskim imieniem produkowane są w tysiącach jeszcze długo po śmierci Totmesa III, a brytyjski marszałek polny – Edmund Allenby – z powodzeniem wykorzystuje jego strategię zastosowaną w bitwie pod Megiddo w starciu z Turkami w czasie II wojny światowej. Pamiętne sukcesy Totmesa III sprawiły, że współcześnie nazywany jest Napoleonem Egiptu.

Z mroków dziejów przebija obraz silnego władcy, którego dalekosiężny wzrok wyprzedzał całe pokolenia. Przez swoje osiągnięcia na polu walki, zdobycze terytorialne i liczbę wzniesionych budowli stał się wzorem dla późniejszych królów, zyskując przy tym to o czym marzył każdy faraon – nieśmiertelność pełną chwały.

Bibliografia:

• Barwik M., Bitwa pod Megiddo, Warszawa 2019
• Grimal N., Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa 2004,
• Habachi L., The Obelisks of Egypt. Skyscrapers of the Past, Nowy Jork 1977,
• Nadig P., Hatszepsut. Niezwykła kobieta, która została faraonem, Warszawa 2016,
• Nicholson P.T., Brillant Things for Akhenaten, Londyn 2007,
• Wilkinson T., Powstanie i Upadek Starożytnego Egiptu, Poznań 2011,

Netografia:

• Lipińska J., Tuthmosis III. Temple at Deir el-Bahari, Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego [dostęp: 03.04.25].

[1] Jedna z trzech pór, na które dzielił się egipski rok.

[2] Dzisiaj nie jest pewne, czy Iset była drugorzędną żoną czy konkubiną Totmesa III.

[3] Baza wypadowa na tereny Syropalestyny dla egipskiej armii.

[4] Z j. łacińskiego „potępienie pamięci”. 

[5] Mowa o świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari.

[6] Ofiarą takiego spisku padł Amenemhat I w czasach Średniego Państwa (ok. 2020 – 1793 p.n.e.).