Tego dnia 1965 roku otwarto Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
Tam, gdzie kiedyś dymiły działa, a ziemia drżała pod gąsienicami, dziś panuje cisza pełna znaczeń. W centrum tej przestrzeni Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu opowiada historię nie przez daty, lecz przez detale – zardzewiałą śrubę, odrapany hełm, ślad po pocisku. To muzeum, które nie tylko pokazuje przeszłość, ale pozwala ją poczuć.
9 maja 1965 roku w samym sercu poznańskiej Cytadeli, na terenie dawnych fortyfikacji Fortu Winiary, uroczyście otwarto Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu. To wyjątkowa placówka muzealna o profilu wojskowym, będąca oddziałem Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości, które znajduje się przy alei Armii Poznań. Samo muzeum mieści się w dawnym laboratorium artyleryjskim (Spezial-Kriegs-Laboratorium), będącym pozostałością XIX-wiecznych umocnień Twierdzy Poznań.
Fort Winiary, usytuowany na Wzgórzu Winiarskim, stanowił kluczowy element systemu obronnego miasta, zbudowanego przez Prusaków w latach 1828–1842. Za realizacją tego projektu stał Carl Wilhelm Georg von Grolman, dowódca V Korpusu Armijnego stacjonującego w Wielkim Księstwie Poznańskim. Cytadela, jako centralna część twierdzy, zajmowała powierzchnię około 100 hektarów i została zaprojektowana w oparciu o tzw. system nowopruski, czyli model obronny polegający na zastosowaniu wielu polygonalnych bastionów, fos oraz fortów z rozbudowanymi stanowiskami artyleryjskimi.
System fortyfikacyjny obejmował m.in.:
- trzykondygnacyjny Kerwerk z wieżami obserwacyjnymi i tarasami artyleryjskimi,
- suchą fosę o szerokości od 6 do 32 metrów i głębokości sięgającej 7 metrów,
- dwie śluzy – Małą na Wierzbaku oraz Wielką na Warcie – umożliwiające spiętrzanie wody w razie potrzeby.
Dzięki tym rozwiązaniom obrona miasta mogła zostać wzmocniona poprzez sztuczne zalewy utrudniające podejście do murów. W czasie I wojny światowej, ze względu na położenie Poznania poza linią frontu, Cytadela pełniła funkcję zaplecza logistycznego. Jej strategiczne znaczenie powróciło jednak w czasach powstania wielkopolskiego – 29 grudnia 1919 roku została zdobyta przez polskich powstańców.
Cytadela w XX wieku – od wojska po Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
W okresie międzywojennym fortyfikacje pełniły ważną rolę wojskową – mieściły się tam liczne jednostki Wojska Polskiego, takie jak:
- 7. Batalion Telegraficzny,
- 7. Batalion Sanitarny,
- XII Batalion Kolejowy,
- 7. Batalion Administracyjny,
- 7. Szwadron Taborów,
- oraz 3. Pułk Wojsk Kolejowych.
W przeddzień wybuchu II wojny światowej część tych oddziałów weszła w skład Armii „Poznań”. Dodatkowo na terenie Cytadeli funkcjonowała Stacja pelengacyjno-nasłuchowa nr 4, podlegająca Oddziałowi II Sztabu Głównego, która prowadziła działalność wywiadowczą w zakresie nasłuchu radiowego na kierunku niemieckim.
Po zajęciu Poznania przez wojska niemieckie 10 września 1939 roku, Fort Winiary służył jako miejsce przetrzymywania jeńców wojennych – zarówno polskich, jak i alianckich. Podczas okupacji Niemcy zorganizowali tam również strzelnicę doświadczalną dla zakładów Deutsche Waffen- und Munitionsfabriken AG.
Zimą 1945 roku Cytadela stała się areną krwawych walk. 23 lutego została zdobyta przez Armię Czerwoną, wspieraną przez mieszkańców Poznania. Po zakończeniu działań wojennych, w latach 1950–1958, teren ten wykorzystywano jako źródło cegieł potrzebnych do odbudowy Warszawy i budowy osiedli mieszkaniowych w Poznaniu. W końcu lat 60. XX wieku zdecydowano o rozbiórce części pozostałości fortecznych i utworzeniu na ich miejscu parku o powierzchni 100 hektarów – dzisiejszego Parku Cytadela. W jego obrębie zlokalizowano dwa muzea: Muzeum Uzbrojenia oraz Muzeum Armii „Poznań”.
Od laboratorium do nowoczesnej ekspozycji – rozwój Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu
Powstanie Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu miało ścisły związek z historią miejsca, w którym zostało zlokalizowane. Placówkę utworzono w latach 60. XX wieku, w ocalałych zabudowaniach dawnego Spezial-Kriegs-Laboratorium, czyli specjalnego laboratorium artyleryjskiego, które niegdyś służyło armii pruskiej. W momencie otwarcia w 1965 roku, muzeum nie posiadało jeszcze swojej dzisiejszej nazwy. Pierwotnie funkcjonowało jako Muzeum Wyzwolenia Miasta Poznania, co podkreślało jego początkowy charakter – miejsce to miało przede wszystkim dokumentować walki o Poznań w 1945 roku oraz uhonorować ich uczestników.
W 1991 roku, po przemianach ustrojowych i zmianie podejścia do narracji historycznej w Polsce, instytucja zmieniła nazwę na Muzeum Cytadeli Poznańskiej, co lepiej odzwierciedlało szeroką tematykę militarną i historyczną obiektu. Dopiero w 1998 roku przyjęto obecną nazwę – Muzeum Uzbrojenia, która podkreśla charakter zbiorów oraz zakres działalności placówki.
Jednym z ważnych momentów w historii muzeum była jego modernizacja w 1985 roku. Z okazji 40. rocznicy zakończenia II wojny światowej zainstalowano wtedy dwa monitory multimedialne, na których odwiedzający mogli oglądać filmy dokumentujące przebieg walk o Poznań. Było to jedno z pierwszych muzeów w regionie, które zastosowało technologię wideo w celach edukacyjnych, co stanowiło duży krok w stronę nowoczesnego muzealnictwa.
Zbiory, które przemawiają historią – militaria, pojazdy, unikatowe eksponaty
Muzeum Uzbrojenia wyróżnia się bogatą i różnorodną kolekcją eksponatów, które są nie tylko pamiątkami po minionych konfliktach, ale również znakomitymi przykładami rozwoju techniki wojskowej. W zbiorach znajdują się:
- ikonografia i fotografie dokumentujące wydarzenia militarne z XX wieku,
- uzbrojenie indywidualne, mundury i elementy wyposażenia żołnierzy,
- a także imponująca kolekcja ciężkiego sprzętu wojskowego.
Wśród najcenniejszych eksponatów znajduje się radziecka wyrzutnia rakietowa BM-13-16 „Katiusza” z 1944 roku, zamontowana na amerykańskim podwoziu ciężarówki Studebaker US-6. Ten konkretny egzemplarz jest wyjątkowy – zachował się w konfiguracji bojowej z okresu wojny i wyposażony został w oryginalne, niemodernizowane jarzmo celownika. Według dostępnych danych, jest to jedyna tego typu wyrzutnia zachowana w Europie, co czyni ją nie tylko rzadkością, ale i prawdziwą perłą w kolekcji muzealnej.
W przestrzeni plenerowej muzeum można zobaczyć m.in.:
- czołgi i pojazdy opancerzone,
- haubice, armatki przeciwlotnicze i działa samobieżne,
- samoloty i śmigłowce wojskowe, które niegdyś znajdowały się na wyposażeniu Wojska Polskiego.
Zbiory są systematycznie konserwowane i udostępniane zarówno w ramach ekspozycji stałych, jak i podczas wydarzeń specjalnych.
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu – żywa historia. Rekonstrukcje i wydarzenia specjalne
Od 2012 roku muzeum angażuje się w organizację corocznej rekonstrukcji historycznej zatytułowanej Bitwa o Poznań 1945. To widowiskowe wydarzenie odbywa się na terenie Cytadeli i przyciąga tłumy widzów – zarówno mieszkańców miasta, jak i turystów z całej Polski. Podczas inscenizacji można zobaczyć działające egzemplarze pojazdów wojskowych z kolekcji muzeum oraz sprzęt udostępniony przez inne instytucje, takie jak Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu, a także przez prywatnych kolekcjonerów i pasjonatów militariów.
Od 2014 roku, w wybrane święta i okazje – takie jak Dzień Dziecka, Dzień Wojska Polskiego czy Noc Muzeów – muzeum otwiera dla zwiedzających wnętrza dwóch wyjątkowych eksponatów:
- czołgu T-34/85 – symbolu sowieckiej broni pancernej z czasów II wojny światowej,
- oraz działa samobieżnego ISU-122, które brało udział w szturmie na Cytadelę.
Tego rodzaju działania stanowią doskonały przykład wykorzystania doświadczenia i autorytetu muzeum w edukacji historycznej – odwiedzający mają niepowtarzalną okazję wejść do wnętrza pojazdów bojowych, poznać ich budowę, sposób działania i funkcję na polu walki.
Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu jako część dziedzictwa narodowego
Działając jako oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości, Muzeum odgrywa ważną rolę w krajowym systemie ochrony dziedzictwa. Placówka została wpisana do oficjalnego wykazu muzeów prowadzonego przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, zgodnie z zapisami artykułu 5b ustawy z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach. Oznacza to, że muzeum spełnia określone kryteria dotyczące jakości merytorycznej działalności, przechowywania zbiorów, bezpieczeństwa oraz dostępności dla publiczności.
Zgodność z przepisami oraz profesjonalne podejście do gromadzenia i prezentowania eksponatów wzmacniają wiarygodność i autorytetmuzeum – zarówno w oczach odwiedzających, jak i środowisk naukowych oraz edukacyjnych. Co więcej, muzeum nieustannie rozwija swoją ofertę edukacyjną i popularyzatorską, prowadząc lekcje muzealne, warsztaty oraz prelekcje dla różnych grup wiekowych – od dzieci po seniorów.
Rocznie placówkę odwiedza ponad 40 000 osób, co czyni ją jedną z najczęściej odwiedzanych instytucji muzealnych w Poznaniu. Duże zainteresowanie świadczy o skuteczności działań promocyjnych oraz o potrzebie utrwalania i przekazywania wiedzy o historii wojskowości. W dobie rosnącego znaczenia pamięci historycznej i edukacji patriotycznej, muzeum zyskało silną pozycję jako źródło wiedzy oraz miejsce spotkań pasjonatów historii i młodego pokolenia.
W cieniu dawnych murów – fort, który przemówił
Choć Fort Winiary przestał pełnić funkcje militarne, jego dziedzictwo przetrwało w postaci ekspozycji muzealnych, których zadaniem jest nie tylko ukazanie militariów, ale także opowiedzenie historii miejsca, ludzi i wydarzeń, które na zawsze zapisały się w dziejach Poznania i Polski.
Park Cytadela, w którym obecnie mieści się muzeum, stał się przestrzenią łączącą pamięć z nowoczesną formą edukacji. Mimo że wiele z dawnych umocnień zostało zburzonych, przeszłość wciąż żyje – w eksponatach, dokumentach, wspomnieniach i narracji prowadzonej przez pracowników muzeum.
Dzięki działalności Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu, ta nauka pozostaje dostępna, żywa i bliska każdemu, kto chce ją poznać – bez względu na wiek, wykształcenie czy poziom wiedzy historycznej.
