Zaczęło się od plotki – jednej z tych, które mają więcej życia niż fakty. Kiedy ekranowa fikcja wmieszała się w historię, widzowie podnieśli alarm. W serialu Królowie pojawia się Olgierd, jako nieślubny syn Kazimierza IV Jagiellończyka. Czy istniał naprawdę? Czy Jagiellonowie mieli więcej nieślubnych dzieci, niż sądziliśmy? W gąszczu spekulacji, przypuszczeń i emocji pojawia się Jan z Książąt Litewskich, bękart Zygmunta Starego – postać z pewnością prawdziwa, choć przez wieki jakby zepchnięta na margines wielkiej opowieści o dynastii.
Czy król Kazimierz IV Jagiellończyk miał nieślubnego syna?
Widzowie szeroko komentują serial Królowie, emitowany na antenie Telewizji Polskiej. W tym serialu pojawił się rzekomy bękart króla Kazimierza IV Jagiellończyka, który ma na imię Olgierd, czyli imiennik swojego pradziadka – Olgierda Giedyminowicza. Tymczasem nie ma żadnych potwierdzonych źródłowo informacji, że młodszy syn Władysława II Jagiełły miał nieślubnego syna. Jednak to nie jest jeszcze takie najgorsze…
W komentarzach na jednym z portali społecznościowych, pod postem dotyczącym serialu pojawiają się opinie, jakoby Kazimierz IV Jagiellończyk rzeczywiście miał bękarta i przeznaczył go do kariery w Kościele. Prawda jest jednak inna. Nie ma udokumentowanych przekazami kronikarskimi dowodów, jakoby to młodszy syn Jagiełły spłodził, przebywając jeszcze na Litwie, nieślubnego syna.
Z pewnością, gdyby król miał nieślubnego syna, Jan Długosz nie zawahałby się o tym wspomnieć w swojej kronice. Tymczasem dysponujemy tylko informacją, którą podał Maciej Miechowita, że Kazimierz IV Jagiellończyk był do miłostek skłonny. To co prawda może sugerować, że młodszy syn Jagiełły mógł mieć nieślubnego syna, ale nie ma na to dowodów, a już na pewno nie ma dowodów na to, że ten syn był duchownym.
Łatwo się pomylić
Kazimierz IV Jagiellończyk, miał ze swoją żoną Elżbietą Rakuszanką aż trzynaścioro dzieci. Ich piątym z kolei synem był Zygmunt, znany w historii jako król Zygmunt Stary. Początkowo nie był brany pod uwagę w sukcesji polskiego tronu. W związku z tym pojechał na Węgry do brata – Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier.
Zygmunt Stary poznał Katarzynę Ochstat Telniczankę jeszcze w Krakowie, gdy była dwórką jego matki. Potem razem wyjechali na Śląsk i zamieszkali w zamku w Głogowie, gdy Zygmunt został księciem głogowskim. Para miała wspólnie troje dzieci, w tym Jana z książąt litewskich. Ojciec dbał o nieślubnego syna, którego przeznaczył do kariery w Kościele. Jan najpierw został proboszczem poznańskim, a następnie biskupem wileńskim.
Ciekawostką dotyczącą tego nieślubnego syna Zygmunta Starego jest to, że gdy jego ojciec ożenił się z Boną Sforzą d’Aragoną i urodził im się – 1 sierpnia 1520 roku – syn Zygmunt August, to Włoszka wykorzystała kontakty z pasierbem, aby ten ułatwił wyniesienie dwuletniego przyrodniego brata na tron wielkoksiążęcy na Litwie.
Jedynym więc bękartem Jagiellonów, który jest nie anonimowy, był właśnie Jan z książąt litewskich. Oczywiście nie zmienia to faktu, że Jagiellonowie mogli mieć jeszcze inne bękarty, ale jest mało prawdopodobne, by nieślubnego syna miał król Kazimierz IV Jagiellończyk. A przynajmniej nie mamy na to żadnych dowodów. Miał on bowiem wielu wrogów w Koronie – ze Zbigniewem Oleśnickim i Janem Długoszem na czele. Ten ostatni nie omieszkałby odnotować, gdyby taka sytuacja naprawdę miała miejsce.
Kim był bękart Zygmunta I Starego, Jan z Książąt Litewskich?
Jan z Książąt Litewskich, znany również jako Jan Ochstat lub Jan de Thelnicz, urodził się 8 stycznia 1499 roku, najprawdopodobniej w Krakowie. Już od najmłodszych lat roztoczono nad nim opiekę królewską. Ojciec dbał o jego wychowanie, a opiekę finansową powierzono krakowskiemu rajcy o nazwisku Keyser. W dzieciństwie Jan przebywał nie tylko w Krakowie, ale również w Budzie, gdzie jego ojciec oczekiwał na decyzje dynastyczne dotyczące jego przyszłości. Po nominacji Zygmunta na namiestnika Śląska i Dolnych Łużyc cała rodzina – w tym młody Jan i jego matka – przeprowadziła się do Głogowa.
Gdy w 1506 roku Zygmunt objął tron Królestwa Polskiego, Jan zamieszkał z rodziną królewską na Wawelu. Jako że był przeznaczony do stanu duchownego, od najmłodszych lat przygotowywano go starannie do tej roli. W wieku zaledwie 11 lat został mianowany kanonikiem krakowskim – co możliwe było dzięki uzyskaniu przez ojca stosownej dyspensy papieskiej od Juliusza II oraz nadaniu synowi szlachectwa.
Między 1512 a 1516 rokiem Jan z Książąt Litewskich studiował prawo rzymskie i kanoniczne na renomowanym Uniwersytecie w Bolonii. Już wtedy, mimo braku święceń kapłańskich, zdobywał kolejne godności kościelne, w tym prepozyturę płocką, a w 1516 roku także kanonię poznańską. W 1518 roku został również sekretarzem królewskim, a rok później – biskupem wileńskim. Około 1514 roku otrzymał tytuł, pod którym przeszedł do historii: z Książąt Litewskich.
Biskupstwo na Litwie: początki kariery
Objęcie funkcji biskupa wileńskiego przez Jana w 1519 roku, za zgodą papieża Leona X, wiązało się z licznymi kontrowersjami. Jan nadal nie był wyświęcony, co tłumaczono m.in. politycznymi rozważaniami o ewentualnym jego ożenku, choćby z księżną Anną mazowiecką w 1526 roku. Wątpliwości te rozwiał dopiero w 1531 roku, kiedy to ostatecznie przyjął święcenia kapłańskie.
Jego obecność na Litwie od początku budziła nieufność tamtejszej elity. Litewska magnateria postrzegała go jako reprezentanta polityki króla Zygmunta I, który dążył do większego podporządkowania Wielkiego Księstwa Litewskiego władzy centralnej.
Napięcie potęgowała postawa matki Jana, Katarzyny Ochstat Telniczanki, która przybyła z nim do Wilna. Jej reputacja była nadszarpnięta – oskarżano ją o czary, a także o zbytnią ingerencję w zarząd diecezją. W końcu sprawą zajął się sam nuncjusz papieski Zachariasz Ferrerius, który tymczasowo przekazał opiekę nad diecezją biskupom krakowskiemu i łuckiemu.
Jan z Książąt Litewskich zaangażował się również w polityczne przedsięwzięcia ojca. Wspierał wysiłki zmierzające do zapewnienia sukcesji dla dwuletniego Zygmunta Augusta, swego przyrodniego brata. Sprawa ta doprowadziła do dramatycznych wydarzeń: 22 listopada 1522 roku został zaatakowany przez wojewodzica Stanisława Radziwiłła, który rzucił się na niego z szablą.
Na szczęście zainterweniował Piotr Kmita, dzięki czemu skończyło się jedynie na zranieniu palca. Wkrótce potem, 4 grudnia 1522 roku, litewska rada panów złożyła uroczystą przysięgę uznając Zygmunta Augusta za następnego wielkiego księcia litewskiego.
Mimo to relacje Jana z litewskimi możnowładcami pozostawały napięte. Sam prosił ojca o przeniesienie do innej diecezji – wspominał o płockiej lub krakowskiej. O dziwo, tym razem jego przeciwnicy poparli te prośby. Jednak Zygmunt I Stary nie wyraził zgody, widząc w synu swojego nieformalnego namiestnika na Litwie.
W cieniu tronu: Jan z Książąt Litewskich jako namiestnik królewski
Z czasem Jan z Książąt Litewskich coraz wyraźniej wyrastał na prawą rękę swojego ojca na Litwie. Jego pozycja rosła nie tylko dzięki tytułom kościelnym, ale też przez rodzinne powiązania, które otwierały przed nim polityczne drzwi. Mimo że nie pochodził z prawego łoża, jego wpływy były realne i szerokie.
Z królewską rodziną utrzymywał bliskie, niemal serdeczne relacje – szczególnie z królową Boną Sforzą, która darzyła go zaufaniem. W 1525 roku wspólnie z królem i królową udał się w pielgrzymkę do Szczepanowa, miejsca narodzin św. Stanisława – patrona Polski. To zbliżyło go do Bony jeszcze bardziej. Jan wspierał jej politykę na Litwie, która miała na celu ograniczenie wpływów tamtejszej magnaterii i odbudowę majątków królewskich, wcześniej zawłaszczonych przez możnych.
Warto dodać, że Jan sam był świetnym gospodarzem. Nie tylko zarządzał królewskimi dobrami, ale też inwestował własne środki. Otrzymywał od ojca ziemie w różnych zakątkach Wielkiego Księstwa Litewskiego – Szawle (1524), Żytomierz (1525) i Krzemieniec (1529). W 1536 roku część dóbr przekazał królowej Bonie – w zamian otrzymał prawo do zarządzania cłami i komorami solnymi oraz woskowymi na Wołyniu.
To nie wszystko – Jan aktywnie nabywał majątki ziemskie. Przykładowo w 1535 roku kupił Horodyszcze i Tychomlę na Żmudzi. Tę ostatnią przemianował na Januszpol – prawdopodobnie z umiłowania do własnego imienia. Zakładał cegielnie i wapienniki, a nad wszystkim miał osobisty nadzór. Nic dziwnego, że szybko wyrósł na jednego z najbogatszych właścicieli ziemskich na Litwie.
W 1528 roku, zgodnie z tzw. popisem wojskowym (czyli spisem majątków zobowiązanych do wystawienia konnych wojowników), Jan dysponował aż 3776 dymami – czyli chłopskimi gospodarstwami. Musiał wystawić 236 konnych rycerzy, co czyniło jego dobra dziewiątymi co do wielkości w całym państwie litewskim. Były większe niż majątki tak znanych rodów jak Kiszkowie czy Chodkiewicze, a przecież rozwijał je ledwie od dziewięciu lat!
Jan z Książąt Litewskich na tle wydarzeń państwowych
Wśród licznych przywilejów, jakie otrzymał, znalazł się również dość nietypowy tytuł: wojewoda szawelski. Został mu przyznany w 1524 roku, razem z majątkiem w Szawlach. Tytuł ten jednak wzbudził kontrowersje – protestował przeciwko niemu starosta żmudzki, ponieważ Szawle formalnie leżały na Żmudzi, a nie w odrębnym województwie. Ostatecznie nowa jednostka administracyjna nie powstała, ale tytuł pozostał w użyciu aż do śmierci Jana. Brzmi tajemniczo? Cóż, historia czasem lubi zostawiać niedopowiedzenia.
Jan z Książąt Litewskich nie ograniczał się jednak tylko do spraw majątkowych. W 1526 roku, razem z Jerzym Radziwiłłem, wojewodą kijowskim i ojcem przyszłej królowej Barbary Radziwiłłówny, zaproponował podczas zjazdu w Warszawie, by wynieść Litwę do rangi królestwa. Pomysł ten spotkał się z ostrym sprzeciwem polskiej szlachty i upadł, ale pokazuje, jak ambitna była jego wizja polityczna.
Trzy lata później, w 1529 roku, poprowadził niezwykle ważną misję – doprowadził do koronacji Zygmunta Augusta na wielkiego księcia litewskiego. To nie była tylko formalność – było to zabezpieczenie przyszłości dynastii Jagiellonów, zarówno na Litwie, jak i w Polsce. W tym czasie Jan kierował niemal całością litewskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej, reprezentując interesy króla i królowej. Utrzymywał kontakt dyplomatyczny z takimi osobistościami jak książę Albrecht Hohenzollern, Ferdynand I Habsburg czy Piotr Raresz, hospodar mołdawski.
Dbał też o bezpieczeństwo granic – interesował się budową umocnień i obroną przed najazdami tatarskimi. Jako członek rady książęcej, aktywnie uczestniczył w jej posiedzeniach, brał też udział w litewskich sejmach i często towarzyszył królowi w jego podróżach na Litwę. Bywał również gościem na wawelskim dworze.
Nowy rozdział – Jan z Książąt Litewskich jako biskup poznański
Po prawie dwóch dekadach intensywnej działalności na Litwie, Jan z Książąt Litewskich zaczął odczuwać zmęczenie. Wzajemna niechęć między nim a najpotężniejszymi rodami litewskimi – takimi jak Radziwiłłowie czy Gasztołdowie – nie słabła mimo jego wpływów i sukcesów. Działał w nieprzyjaznym środowisku, które z trudem akceptowało kontrolę królewską nad Wielkim Księstwem.
Dlatego też w porozumieniu z ojcem postanowił ustąpić z urzędu. 19 maja 1536 roku zrezygnował z biskupstwa wileńskiego. W jego miejsce król Zygmunt I Stary powołał go na biskupa poznańskiego, po awansowanym do Krakowa Janie Latalskim. Zmiana została zatwierdzona przez papieża Pawła III.
W Poznaniu Jan rozpoczął nowy etap życia. Wjechał do miasta uroczyście 24 marca 1537 roku, w towarzystwie wielkopolskich magnatów i szlachty. Uroczysty ingres miał miejsce po ostatnim noclegu w Kostrzynie i stanowił ważne wydarzenie lokalne – podobne rangą do jego wcześniejszej obecności w Wilnie, ale zdecydowanie spokojniejsze w klimacie.
Poznańska diecezja była mniej wymagająca politycznie, a bardziej kontemplacyjna. Niestety, nie dane mu było się nią długo nacieszyć. Niebawem zachorował na febrę czwartą (febra quartana), czyli jedną z form malarii. Choroba nie ustępowała i zaledwie po kilku miesiącach Jan zmarł 18 lutego 1538 roku, mając zaledwie 39 lat.
Na własne życzenie został pochowany w wileńskiej katedrze, dokładnie 31 marca 1538 roku, w ufundowanej przez siebie kaplicy. Od jego imienia nazwano ją kaplicą Januszowską.
Gospodarz i reformator
Choć Jan z Książąt Litewskich długo pozostawał bez święceń kapłańskich, jego działalność jako duchownego była wyjątkowo aktywna i pełna inicjatywy. Wbrew początkowym wątpliwościom co do jego powołania, zapisał się w historii jako sprawny administrator i gorliwy opiekun Kościoła.
W diecezji wileńskiej wykazywał się dużą troską o rozwój struktur kościelnych. Konsekrował nowe kościoły, zakładał parafie, a od 1522 roku rozpoczął gruntowną przebudowę katedry wileńskiej. Po tragicznym pożarze w 1530 roku, osobiście zajął się jej odbudową. Zatrudnił włoskich architektów: Bernardino Zanobiego de Gianottisa i Giovanniego Ciniego, a część kosztów pokrył z własnego majątku – co dziś nazwalibyśmy dobrym przykładem społecznej odpowiedzialności.
Nie ograniczał się jednak tylko do inwestycji materialnych. Wprowadził do kapituły nowe godności – scholastyka i kantora, nadając im odpowiednie prebendy. W 1526 roku zwołał synod diecezjalny, którego postanowienia wydrukowano dwa lata później. Otaczał się głównie Polakami i zwolennikami królowej Bony – do jego najbliższych współpracowników należeli bracia Chwaliszewscy, Feliks dominikanin (sufragan), Jan Domanowski (kanclerz) oraz Franciszek Skaryna, lekarz i drukarz, który publikował teksty liturgiczne po rusku.
Na tle epoki, w której Kościół przeżywał niejedno zamieszanie, Jan prezentował się jako osoba zdolna do kompromisu i pracy u podstaw. Dla współczesnych był nie tylko politykiem czy człowiekiem Kościoła – był też mecenasem, reformatorem i człowiekiem dialogu.
Ostatnie wątki życia Jana z Książąt Litewskich
Choć Jan z Książąt Litewskich formalnie należał do Kościoła, nie był oderwany od spraw rodzinnych. Jako syn Zygmunta I Starego i Katarzyny Ochstat Telniczanki, miał jeszcze dwie siostry – Reginę oraz Katarzynę. Regina wyszła za Hieronima Szafrańca, a Katarzyna została żoną Jerzego III, hrabiego Montfortu. Z tymi siostrami Jan miał jednak dość chłodne relacje, zwłaszcza po śmierci ich matki w 1528 roku, gdy wystąpiły wobec niego z roszczeniami majątkowymi.
Znacznie cieplejsze stosunki łączyły go z Beatą Kościelecką, domniemaną córką Zygmunta, urodzoną niedługo po śmierci Andrzeja Kościeleckiego, oficjalnego męża Katarzyny Telniczanki. Plotkowano, że Beata była kolejnym nieślubnym dzieckiem króla, a matką słynnej Halszki Ostrogskiej. Wychowywała się na dworze królowej Bony, a Jan darzył ją szczególnym uczuciem. W testamencie przekazał jej część swoich dóbr, pomijając oficjalne siostry i ich dzieci. Większość majątku oddał jednak swojemu przyrodniemu bratu – Zygmuntowi Augustowi – zapewniając mu solidne zaplecze na przyszłość.
Zapisał również znaczne kwoty wileńskiej katedrze, której był wieloletnim gospodarzem i dobroczyńcą. Testament pokazuje, że mimo wszystkich politycznych i majątkowych ambicji, nie zapomniał o duchowej roli, jaką pełnił przez większość życia.
Jan z Książąt Litewskich – postać żywa w pamięci
Choć nie zachował się żaden portret powstały za życia Jana, późniejsi kronikarze starali się opisać jego wygląd. Jakub Brzeźnicki, który w końcu XVI wieku spisał kontynuację katalogu biskupów poznańskich po Janie Długoszu, zapamiętał go tak:
Był dość potężnego wzrostu, o okazałym obliczu i twarzy bohatera, która z rysów przypominała niemało króla Zygmunta, z obfitym zarostem o głębokiej czarnej barwie.
Na jego pieczęci widniał zmodyfikowany herb Jagiellonów, co miało przypominać o jego pochodzeniu – nawet jeśli formalnie nie przysługiwał mu tytuł królewski.
Życie Jana z Książąt Litewskich nie było wolne od kontrowersji – władza, pozycja duchowna, rodzinne powiązania i nobilitacja nieślubnego dziecka monarchy wzbudzały wiele emocji. Świadczą o tym choćby dworskie komentarze jego współczesnych. Andrzej Krzycki, sekretarz królewski, poeta i przyszły prymas, napisał zagadkę odnoszącą się do osobliwej sytuacji rodzinnej Jana:
I ojciec i matka, ojczym i macocha,
Jednego w jednym czasie.
Powiedz kim byli?
Odpowiedź była równie intrygująca, co sytuacja życiowa bohatera:
Mąż i niewiasta zrodzili syna raz w wolnym wciąż stanie,
Potem się z inną i z innym pobrali, a syn ich pozostał.
To jest wszelako przedziwne, że ojczym ten oraz macocha
Wcześniej pomarli oboje niźli rodziciel i matka.
Dziś Jan z Książąt Litewskich może nie należy do najbardziej rozpoznawalnych postaci XVI wieku, ale jego życie to doskonały przykład, jak w epoce renesansu ścierały się interesy rodzinne, polityczne i kościelne. Nieślubne pochodzenie nie przekreśliło jego kariery – wręcz przeciwnie, otworzyło drogę do ról, które z powodzeniem pełnił, zostawiając po sobie trwały ślad zarówno w historii Kościoła, jak i w historii litewskiej oraz polskiej polityki.
Bibliografia:
- Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi, 1873, tom pierwszy, Warszawa 1873.
- Błaszczyk Grzegorz, Litwa na przełomie średniowiecza i nowożytności, Poznań 2002.
- Rudzki Edward, Polskie królowe. Żony Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1985.
- Sucheni-Grabowska Anna, Zygmunt August król Polski i wielki książę litewski 1520–1562, Warszawa 1996.
