Ogólnopolski Zjazd Oświatowy zwołany został przez Ministerstwo Oświaty, a miejscem, gdzie obradowano był gmach Państwowej Szkoły Techniczno-Przyrodniczej przy ulicy Żeromskiego 115. W spotkaniu uczestniczyło 556 delegatów reprezentujących różne środowiska nauczycielskie, szkolną administrację oraz organizacje polityczne i społeczne[11].Osobą, która przedstawiła zasady reformy ustroju szkolnego oraz projekt przyszłej struktury organizacyjnej szkolnictwa, był ówczesny wiceminister Władysław Bieńkowski. Zaprezentował on podczas zjazdu projekt, który opierał się na podstawowych zasadach dotyczących: jednolitości, bezpłatności, publiczności i obowiązkowości szkolnictwa. Dodatkowo projektowana struktura szkoły ogólnokształcącej przewidywała utworzenie 8-letniej jednolitej i obowiązkowej szkoły powszechnej i 3-letniej szkoły licealnej. Natomiast pełna szkoła ogólnokształcąca, która wynosiła 11 klas, miała składać się z trzech cykli programowych: początkowego 5-letniego (klasy I-V), średniego niższego – 3-letniego (gimnazjalny, klasy VI-VIII) i średniego wyższego – 3-letniego (licealny, klasy IX-XI). Projekt przewidywał także reorganizację szkolnictwa zawodowego, tak aby wszystkie szkoły zawodowe miały poziom drugiego cyklu szkoły średniej (licealnego) i dawały prawo wstępu do szkół wyższych. Przewidywano ponadto kurs przygotowawczy przed przystąpieniem do studiów wyższych dla młodzieży kształcącej się krócej niż trzy lata. W projekcie były także wzmianki o upowszechnieniu przedszkoli i wprowadzeniu obowiązkowego wychowania przedszkolnego[12]. Rezultatem kilkudniowego spotkania w Łodzi była rezolucja, w której przyjęto koncepcję 8-klasowej szkoły powszechnej, natomiast czas nauki w liceum ogólnokształcącym miano ustalić w późniejszym terminie, gdyż nie wszyscy byli przekonani o słuszności skrócenia do 3 lat tego etapu edukacyjnego[13].
Uchwały Zjazdu Łódzkiego znalazły częściowo wyraz w zarządzeniach Ministerstwa Oświaty, które dotyczyły spraw organizacyjnych szkolnictwa w roku szkolnym 1945/1946. Instrukcja z dnia 16 lipca 1945 roku, podpisana przez ministra Czesława Wycecha, zapowiadała wydanie nowej ustawy o ustroju szkolnym wraz z rozporządzeniami, które miały wprowadzić ją w życie[14]. Ważnym dokumentem, który porządkował w pewnym sensie podstawę prawną dokonującej się reformy na niwie oświatowej, był dekret z 23 listopada 1945 roku, mówiący o tymczasowej organizacji szkolnictwa w tzw. okresie przejściowym. W zasadzie znosił on trójstopniowość szkoły powszechnej i wprowadzał jednolitość na tym poziomie nauczania. Z kolei usunięcie dualizmu nauczania na poziomie szkoły średniej wymagało blisko dwóch lat, a wiązało się z dwiema drogami dalszego kształcenia dla absolwentów klas VI szkoły powszechnej. Rok szkolny 1945/1946 przyniósł ujednolicenie programowe klasy VII i klasy I gimnazjalnej, co zaowocowało możliwością, po ukończeniu każdej z nich, podjęcia dalszej nauki w klasie II gimnazjum. Kolejne lata to zlikwidowanie klasy I i II gimnazjum, co wiązało się procesem przekształcania szkół powszechnych 7-klasowych w 8-klasowe. Rok szkolny 1947/1948 wprowadził w życie projektowaną na zjeździe w Łodzi strukturę szkolnictwa opartego na 8-klasowej szkole powszechnej i 4-letnim liceum ogólnokształcącym, którą to forsował Związek Nauczycielstwa Polskiego. Jednak już rok 1948 zweryfikował te plany. Mianowicie okazało się, że wyż demograficzny, który miał wystąpić w najbliższym dziesięcioleciu nie jest taki, jak prognozowano, w związku z czym postanowiono zmienić strukturę szkolnictwa. Ustalono siedmioletni obowiązek szkolny, który miał być realizowany w 7-klasowej szkole podstawowej, oraz 4-letnie liceum ogólnokształcące, które, podobnie jak szkoła podstawowa, miało mieć jednolity program nauczania. Jeżeli chodzi o kształcenie zawodowe, to wprowadzono tu zasadę dwustopniowości, która wyrażona została poprzez zasadniczą szkołę zawodową (2-letnią, a później 3-letnią) oraz technikum (początkowo 4-letnie, później 5-letnie)[15]. Ostatecznie w wyniku zmian, do których doszło w roku szkolnym 1947/1948 powstała, jak pisze Władysław Ozga, ogromna mozaikowatość struktury szkolnej. Obok starych form kształcenia powstawały formy przejściowe i zupełnie nowe. Na terenie kraju istniały szkoły powszechne niżej zorganizowane z 4, 5 lub 6 klasami, szkoły 7-klasowe i szkoły mające 8 klas. Na poziomie średnim ogólnokształcącym obok klas gimnazjalnych występowały klasy licealne oraz 4-letnie szkoły średnie. Natomiast najbardziej zróżnicowane było szkolnictwo zawodowe, w którym istniały wszystkie typy szkół, od tych przedwojennych aż po te oparte na szkole ośmioletniej[16].
Jednak, wracając jeszcze na chwilę do Zjazdu Oświatowego w Łodzi, nie wszyscy byli zachwyceni proponowanymi przez państwo projektami dotyczącymi zmian w oświacie. Manifestacją negatywnej postawy części środowiska nauczycielskiego wobec reformy szkolnej był Zjazd ZNP w Bytomiu, który odbył się między 25 a 28 listopada 1945 roku. Wzięło w nim udział blisko 700 delegatów nauczycielstwa oraz 200 zaproszonych gości. Oceny tego spotkania były bardzo różne. Od pozytywnych aż po te potępiające kierownictwo ZNP[17]. Obrazowało to tylko okoliczności, w jakich próbowano przeprowadzić, tak bardzo potrzebną reformę w polskim szkolnictwie.
Próbując ocenić pierwsze powojenne lata odradzającej się rzeczywistości szkolnej w Polsce, należy przede wszystkim brać pod uwagę uwarunkowania polityczne, w jakich przyszło ową strukturę odtwarzać i reformować. Po drugie fakt zniszczeń wojennych, śmierć zarówno wielu wybitnych jednostek z dziedziny oświaty, jak i zwykłych obywateli, także nie pozwalał w pełni wykorzystać drzemiącego w narodzie potencjału. Dodatkowo ciągłe zmiany i coraz to nowe propozycje na nowy kształt systemu edukacyjnego nie wpływały pozytywnie na całość systemu szkolnego. Bieda, choroby, niemożność zdobycia podstawowych artykułów potrzebnych do życia, nie mówiąc już o przyborach szkolnych, to wszystko powodowało, że wprowadzenie czegokolwiek nowego, niesprawdzonego było bardzo trudne. Dlatego też, zostawiając wszelkie uprzedzenia czy sympatie ustrojowe, należy obiektywnie stwierdzić, iż sytuacja polskiej oświaty w tamtych czasach była co najmniej trudna i niewdzięczna. Z jednej strony oczekiwania zwykłych obywateli, z drugiej konieczność wykonywania poleceń od „brata ze wschodu” z całą pewnością były niezwykle trudne do pogodzenia. W związku z tym, tak przynajmniej mogłoby się wydawać, początkowe próby reaktywacji polskiego szkolnictwa należy ocenić w sumie pozytywnie, przypominając raz jeszcze, w jakich warunkach były one podejmowane.
Maciej Wierzchnicki – doktorant Akademii Pomorskiej w Słupsku, nauczyciel historii
Bibliografia:
Źródła drukowane:
„Dziennik Urzędowy Resortu Oświaty”, 1944, nr 1–4.
Resort Oświaty PKWN, Wytyczne organizacji publicznych szkół powszechnych w roku szkolnym 1944/45, Lublin 1944.
Czasopisma:
Falski M., Straty na polu oświaty w okresie drugiej wojny światowej i okupacji, [w:] Fragmenty prac z zakresu oświaty 1945–1972, „Studia Pedagogiczne” t. XXVII, red. B. Suchodolski, Wrocław 1973.
Schayer W., Naród bronił swego istnienia, „Głos Nauczycielski” 1957, nr 49.
Opracowania:
Dobosiewicz S., Reforma szkoły podstawowej, Warszawa 1971.
Mauersberg S., Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944–1948, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.
Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi (18–22 czerwca 1945 r.), PZWS, Warszawa 1945.
Ozga W., Organizacja szkolnictwa w Polsce, Warszawa 1960.
Pęcherski M., Szkoła ogólnokształcąca w Polsce Ludowej, Wrocław 1970.
Świecki A., Oświata i szkolnictwo w Polsce Ludowej, Warszawa 1968.
Strony internetowe:
http://www.law.uj.edu.pl/~khpp/fontesu/1944.htm, dostęp: 29.01.2016.
Przypisy:
[1]http://www.law.uj.edu.pl/~khpp/fontesu/1944.htm, 29.01.2016.
[2] Resort Oświaty PKWN, Wytyczne organizacji publicznych szkół powszechnych w roku szkolnym 1944/45, Lublin 1944.
[3] A. Świecki, Oświata i szkolnictwo w Polsce Ludowej, Warszawa 1968, s. 24.
[4] W. Schayer, Naród bronił swego istnienia, „Głos Nauczycielski” 1957, nr 49.
[5] S. Dobosiewicz, Reforma szkoły podstawowej, Warszawa 1971, s. 11–12.
[6] M. Falski, Straty na polu oświaty w okresie drugiej wojny światowej i okupacji, [w:] Fragmenty prac z zakresu oświaty 1945–1972, „Studia Pedagogiczne” t. XXVII, red. B. Suchodolski, Wrocław 1973, s. 28.
[7] Dziennik Urzędowy Resortu Oświaty, 1944, nr 1–4.
[8] S. Mauersberg, Reforma szkolnictwa w Polsce w latach 1944–1948, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 40–43.
[9] W. Ozga, Organizacja szkolnictwa w Polsce, Warszawa 1960, s. 110–111.
[10] M. Pęcherski, Szkoła ogólnokształcąca w Polsce Ludowej, Wrocław 1970, s. 73.
[11] S. Mauersberg, op. cit., s. 40–43.
[12] W. Ozga, op. cit., s. 113.
[13]Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi (18–22 czerwca 1945 r.), Warszawa 1945, s. 247.
[14] W. Ozga, op. cit., s. 118.
[15] S. Dobosiewicz, op. cit., s. 16.
[16] W. Ozga, op. cit., s. 121.
[17] S. Mauersberg, op. cit., s. 139–147.
