2 stycznia 1492 roku upadł ostatni bastion Maurów na półwyspie Iberyjskim

Tego dnia 1492 roku upadła Alhambra, ostatni bastion Maurów na Półwyspie Iberyjskim

Gdy upadł ostatni bastion Maurów na Półwyspie Iberyjskim, Muhammad XII, ostatni emir muzułmański, poddał oblężoną Granadę władcom Kastylii i Aragonii – Izabeli Kastylijskiej i Ferdynandowi Aragońskiemu. Wraz z miastem w ręce Królów Katolickich przeszła Alhambra – kompleks pałacowy, a zarazem twierdza i siedziba dynastii Nasrydów od ponad 250 lat. Był to symboliczny koniec muzułmańskiej obecności w Hiszpanii i ostatni akt rekonkwisty.

W skrócie:

• Od czasów podboju Półwyspu Iberyjskiego przez Arabów na początku VIII wieku toczyła się walka chrześcijan o odzyskanie utraconej ziemi. W czasie trwania tej długiej batalii z muzułmanami powstało wiele organizmów państwowych, zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie. Liczne były okresy kryzysowe i walki wewnętrzne o sukcesję.
• Podbój ostatniego skrawka terytorium Maurów w Hiszpanii nastąpił dopiero pod koniec XV wieku dzięki połączonym wysiłkom Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego. W ich ręce wraz z Emiratem Granady dostała się również perła muzułmańskiej architektury, jaką stanowiła Alhambra.

Rekonkwista

Muzułmański podbój Półwyspu Iberyjskiego rozpoczął się w roku 711 wyprawą Tarika ibn Zijada przeciwko wizygockiemu Królestwu Toledo. W ciągu dekady Umajjadzi opanowali niemal cały Półwysep, a w swoich podbojach ominęli jedynie górzyste regiony Asturii.

Tam właśnie narodził się ruch rekonkwisty – dążenie do odbicia Półwyspu Iberyjskiego z rąk muzułmanów. Za jego symboliczny początek uznano małe zwycięstwo nad Maurami pod Covadongą odniesione w roku 718 przez wizygockiego wodza Pelagiusza, pierwszego króla Asturii.

Ambicje Maurów sięgnęły nawet poza Pireneje. W 720 roku zdobyli Narbonę, jednak zostali powstrzymani kolejno pod Tuluzą (721) i pod Poitiers (732) przez frankijskich wodzów i ostatecznie wyparci z Francji przez króla Pepina Krótkiego.

Oprócz Asturii pojawiły się wkrótce inne władztwa chrześcijańskie na północy Półwyspu, zaangażowane w walkę z Maurami. Pod koniec VIII wieku Karol Wielki ustanowił na południe od Pirenejów Marchię Hiszpańską, a niedługo potem pojawiło się królestwo Nawarry.

Zarówno Asturia, jak i frankijska marchia ulegały jednak dalszej fragmentaryzacji, a postępy rekonkwisty były nikłe aż do upadku i rozdrobnienia się kalifatu Kordoby na małe państewka (tzw. taify) w I połowie XI wieku.

Krokiem milowym okazało się zdobycie Toledo przez króla Leonu Alfonsa VI w 1085 roku, co wzmocniło dodatkowo mocarstwową pozycję jego królestwa. Choć inwazja berberyjskich Almorawidów spowodowała krótki zastój rekonkwisty, to sukcesywny podbój w wiekach XII i XIII wzmocniło wsparcie ideologiczne papieży i wezwanie do krucjaty na zachodzie.

Nawet poważna porażka chrześcijan pod Alarcos w roku 1195 nie powstrzymała na długo ich postępów. Za rządów Ferdynanda III Świętego, zjednoczyciela Kastylii i Leonu, zdobyto Kordobę (1236) – dawną stolicę Al-Andalus, a także Kartagenę (1245) i Sewillę (1248).

Po jego śmierci postępy rekonkwisty zwolniły. Kastylia cierpiała w późnym średniowieczu polityczny zamęt, a Portugalia i Aragonia nie graniczyły już z muzułmanami. Dopiero zjednoczona para króla Aragonii – Ferdynanda i królowej Kastylii – Izabeli zdobyła w roku 1492 Emirat Granady – ostatni bastion Maurów w Hiszpanii.

Emirat Granady

Zdobycie Toledo przez Alfonsa VI przeraziło władców muzułmańskich w Andaluzji. W 1086 roku poprosili zatem marokańskiego emira Jusufa Ibn Taszfina z rygorystycznego ruchu Almorawidów o interwencję.

Ów emir nie tylko powstrzymał postępy chrześcijan, ale również za aprobatą miejscowej ludności usunął pomniejszych władców, jednocząc ziemie Maurów na Półwyspie Iberyjskim. W połowie XII wieku dynastia Almorawidów upadła jednak pod naporem Almohadów, którzy niedługo po zabezpieczeniu władzy w Afryce znów zjednoczyli islam w Andaluzji.

Almohadzi nie poradzili sobie jednak z naporem chrześcijan, ponosząc decydującą porażkę w bitwie pod Las Navas de Tolosa w 1212 roku. Niedługo później wycofali się z Półwyspu Iberyjskiego, pozostawiając po sobie polityczną pustkę.

W 1228 roku władzę skonsolidował emir Ibn Hud, ale wobec jego porażki z wojskami chrześcijan zbuntował się wobec niego jeden z dowódców, Ibn al-Ahmar. Choć wobec porażki al-Ahmar ponownie uznał zwierzchnictwo Ibn Huda, to zdradził go już w roku 1236, pomógłszy Ferdynandowi III zdobyć Kordobę. Jako Muhammad I objął władzę nad Emiratem Granady już dwa lata później.

Ferdynand III nie zaprzestał jednak ofensywy przeciw muzułmanom mimo jego wcześniejszej współpracy z al-Ahmarem. Władca Granady zawarł więc pokój, w którym zgodził się zostać kastylijskim wasalem. Aby wzmocnić swoją pozycję wobec chrześcijan, zbliżył się do północnoafrykańskiej dynastii Marynidów, rozpoczął także budowę Alhambry – swojej rezydencji i twierdzy.

Strategią przetrwania dla Granady przez następne 100 lat stało się balansowanie między skonfliktowanymi Kastylią i Aragonią, a także wykorzystywanie sporów sukcesyjnych. Emirowie czerpali duże korzyści z handlu, jednak nawet ze wsparciem Marynidów nie byli w stanie militarnie oprzeć się Kastylii. Maurowie ponieśli klęskę pod Rio Salado w 1340 roku. O ważne porty w Tarifie, Gibraltarze i Algeciras toczyły się walki ze zmiennym szczęściem.

Od II połowy XIV wieku sytuacja Emiratu Granady pogorszyła się jeszcze bardziej ze względu na liczne zamachy stanu i chaos. Aby przetrwać, kolejni władcy musieli płacić Kastylii coraz wyższy trybut, co dodatkowo wzmogło niezadowolenie społeczeństwa.

W 1482 roku władcy zjednoczonej Hiszpanii rozpoczęli 10-letnią kampanię, która w roku 1492 doprowadziła do kapitulacji ostatniego emira – Muhammada XII i włączenia Grenady do katolickiego państwa.

Wojna o sukcesję kastylijską

Henryk IV, król Kastylii w latach 1454-1474, odznaczał się nie tylko słabością i brakiem zręczności politycznej wobec potężnej magnaterii. Jego największym problemem okazała się impotencja – pierwszą żonę oddalił bezdzietnie po 13 latach małżeństwa.

Stąd pojawił się także przydomek króla, który tłumaczyć możemy jako Bezsilny lub dosłownie Impotent. Dziecko z jego drugiego małżeństwa, Joannę, przezwano prześmiewczo la Beltraneja, wierzono bowiem powszechnie, że pochodzi z romansu królowej Joanny Portugalskiej z doradcą, Beltranem de Cueva.

Do rozdarcia w państwie doszło w roku 1464. Szlachta kastylijska obwołała królem najpierw brata Henryka IV – Alfonsa, a po jego śmierci – siostrę, Izabelę. Izabela doszła do porozumienia z Henrykiem IV w zamian za uznanie jej praw do tronu, jednak król uznał umowę za złamaną, gdy poślubiła ona bez jego zgody Ferdynanda Aragońskiego. Znów uznał za następczynię córkę, Joannę. Gdy umierał w roku 1474, kwestia sukcesji pozostała nierozstrzygnięta.

Izabela, nie tracąc czasu, koronowała się dwa 2 dni po śmierci brata. Cieszyła się poparciem większej części kastylijskich możnych i miast oraz Aragonii, gdzie władał jej teść – Jan II. Joanna za to uzyskała poparcie Alfonsa V, króla Portugalii, który wziął ją za żonę. Powiązanie Izabeli z Aragonią sprawiło także, że Joannę poparła rywalizująca z nią Francja.

Wojska portugalskie wkroczyły do Kastylii w maju 1475 roku. Decydującym momentem wojny była bitwa pod Toro, gdzie siły Izabeli i Ferdynanda Aragońskiego odniosły strategiczne zwycięstwo nad kontrahentami.

Mimo portugalskiej dominacji na morzu, siły Alfonsa V były stopniowo wypierane z Kastylii. Francja nie mogła udzielić im wystarczającej pomocy ze względu na własną wojnę z Burgundią.

Traktat pokojowy podpisanow roku 1479 w portugalskim mieście Alcáçovas. Alfons V zrzekł się praw do kastylijskiego tronu, a Joanna udała się do klasztoru. W tym samym roku zmarł też król Jan II, a na tron wstąpił jego syn – Ferdynand II Aragoński. Odtąd wraz z małżonką, Izabelą Kastylijską władali zgodnie swoimi państwami. Granada straciła więc możliwość wygrywania jednego królestwa przeciwko drugiemu.

Wojna w Granadzie

Konflikt z Emiratem Granady, rozpoczęty w 1481 roku muzułmańskim rajdem, był ostatnim epizodem trwającej już od VIII wieku rekonkwisty. Maurowie, targani konfliktami wewnętrznymi, nie byli w stanie oprzeć się przeważającym siłom Hiszpanów, zjednoczonych małżeństwem Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda II Aragońskiego.

Konflikt, oprócz zwycięstw w polu opierał się na zdobywaniu przez chrześcijan najważniejszych muzułmańskich twierdz i odcinaniu linii zaopatrzenia dla oblężonych, a także wygrywaniu Maurów przeciwko sobie. Emirowie kolejno tracili najważniejsze punkty oporu – w 1487 Malagę, w 1489 Bazę i w 1492 Granadę.

Od Zahary po oblężenie Malagi i Bazy

Działania wojenne rozpoczął emir Granady – Abu’l-Hasan Ali, najeżdżając znienacka graniczne miasto Zaharę w roku 1481. Złamał w ten sposób rozejm zawarty jeszcze w trakcie wojny o sukcesję.

Dla władców Hiszpanii była to prowokacja, której potrzebowali do usprawiedliwienia wojny. Odpowiedź Izabeli i Ferdynanda przyszła w roku 1482, kiedy zajęli położoną w środku kraju Alhamę de Granada. Wojna rozpętała się na dobre.

Ten ostatni akt rekonkwisty stał się również okazją dla Królów Katolickich, aby zjednoczyć hiszpańską szlachtę przeciwko wspólnemu przeciwnikowi – Emiratowi Granady. Izabelę i Ferdynanda kreowano na obrońców i wyzwolicieli chrześcijan, a sam konflikt jako wojnę o charakterze krucjaty. Pisano o nich, że: prowadzą świętą ekspedycję nie aby poszerzyć swoje królestwo, ale by szerzyć wiarę Chrystusa^[1].

Niedługo po zajęciu Alhamy przez Hiszpanów w Granadzie obalono Abu’l-Hasana, a emirem ogłosił się jego syn Boabdil jako Muhammad XII. Państwo zostało podzielone. Jednak już w roku 1483 Muhammad XII poniósł klęskę w bitwie z chrześcijanami pod Luceną i został wzięty do niewoli. Wypuszczono go pod warunkiem podjęcia walki przeciw własnemu ojcu i uznania Ferdynanda za suzerena.

Ojciec Boabdila nie utrzymał się jednak długo na tronie, obalony przez swojego brata, Al-Zaghala. Królowie Katoliccy bezlitośnie wykorzystywali za to podziały i słabość muzułmanów, zdobywając kolejne miasta.

W roku 1487 oblegli Malagę, okrążając ją od morza i lądu. Maurowie bronili się dzielnie od maja do sierpnia mimo przeważających sił przeciwnika wciąż wspieranych przez Boabdila. Obrońcom udało się wyprowadzić udane wypady, a nawet zniszczyć machiny oblężnicze, które zbudował Ferdynand. Głód i wycieńczenie jednak sprawiły, że miasto musiało skapitulować. Król Aragonii potraktował je bardzo surowo. Mieszkańcy mogli wybrać sprzedaż w niewolę albo śmierć.

Upadek Malagi był poważnym ciosem dla prestiżu Al-Zaghala. Stracił Granadę na rzecz Boabdila i wycofał się do miasta Baza, gdzie w czerwcu 1489 roku obległy go siły Hiszpanów. Al-Zaghal nie wiedział, że Królom Katolickim kończą się pieniądze na wojnę i poddał Bazę w grudniu, nie próbując dalszej obrony. Wojna wydawała się zakończona.

Oblężenie Granady

Boabdil jednak, niezadowolony z powojennego status quo, zbuntował się i zerwał wasalizację wobec Hiszpanii. Jego pozycja była bardzo słaba – kontrolował bowiem jedynie Granadę i sąsiednie góry.

Wysłał błaganie o pomoc do innych państw muzułmańskich w Afryce Północnej, jednak nie otrzymał oczekiwanego odzewu. Nie udało mu się zdobyć żadnego nadmorskiego miasta ani poparcia hiszpańskich muzułmanów. Był zupełnie odcięty, zdany na samego siebie w ostatnim bastionie Maurów.

Wojska hiszpańskie najpierw odcięły Granadę od południa, aby upewnić się, że żadna pomoc z Afryki nie przyjdzie. Już w kwietniu 1491 roku przystąpiły do oblężenia miasta, które trwało osiem miesięcy. W ciągu tych ośmiu miesięcy miały miejsce liczne potyczki i ostrzał bombardami. Odciętym od świata Maurom kończył się zapas jedzenia, a garnizon słabł z każdym miesiącem.

Muhammad XII zdawał sobie sprawę, że Królowie Katoliccy są zdeterminowani, żeby zdobyć Granadę, a on nie ma środków, aby ich odeprzeć. Po miesiącach negocjacji podpisano umowę na warunkach bardzo korzystnych dla podstawionych pod ścianą Maurów.

W zamian za poddanie Granady muzułmanie otrzymali całkowitą wolność religijną – nawet ci, którzy nawrócili się na islam z chrześcijaństwa. Mogli zadecydować o emigracji do Afryki lub pozostaniu w Granadzie. Zachowali także własnych sędziów i urzędników.

Polityka tolerancji wobec Maurów w Hiszpanii została jednak zarzucona już kilka lat później. Możemy się tylko domyślać, czy ta wspaniałomyślność była podyktowana chęcią szybkiego zakończenia wojny przez Ferdynanda, czy jego chwilową dobrodusznością.

2 stycznia Muhammad XII opuścił Granadę i uroczyście przekazał Ferdynandowi Aragońskiemu klucze do miasta. Tym samym emirat przestał istnieć.

Ostatni bastion Maurów – Alhambra

W 1238 roku Muhammad I, założyciel Emiratu Granady, rozpoczął budowę twierdzy na wzgórzu Sabika. Wzniesiono mury obronne, bramy i systemy irygacyjne. Powstała „Czerwona Forteca” (Alhambra), która z czasem przekształciła się w rezydencję emira i administracyjne centrum państwa​.

Muhammad II kontynuował prace, tworząc bardziej rozbudowaną strukturę pałacową, ogrody oraz fortyfikacje. W okresie rządów Yusufa I zbudowano Pałac Comares z Salą Ambasadorów oraz monumentalną Bramę Sprawiedliwości. Wprowadzone zostały zaawansowane dekoracje i systemy wodne.

Muhammad V wzniósł Pałac Lwów, słynny Dziedziniec Lwów oraz znacząco rozbudował kompleks, wprowadzając dekoracje z poezją nawiązującą do harmonii i raju​​.

W XV wieku prace nad Alhambrą znacznie zwolniły ze względu na konflikty wewnętrzne w Granadzie oraz pogarszającą się sytuację finansową państwa. Twierdza została przekazana Ferdynandowi II wraz z miastem, nad którym górowała, a jej okazałe fortyfikacje rozbudowywane przez pokolenia nie sprawdziły się w boju z Hiszpanami. Nadal jednak stanowił świadectwo okazałości architektury Maurów.

Ostatni bastion Maurów po zajęciu przez Królów Katolickich

Alhambra, ostatni bastion Maurów, stała się do maja 1492 roku siedzibą Izabeli i Ferdynanda. Aby nowa rezydencja nabrała chrześcijańskiego charakteru, para królewska poświęciła Wielki Meczet Alhambry jako kościół niezwłocznie po zdobyciu miasta. Świątynię tę zbudowano niemal dwa wieki wcześniej ze środków pozyskanych z tak zwanej dżizji – podatku ściąganego od chrześcijan żyjących w Emiracie Granady.

Królowie Katoliccy na opiekunów kompleksu wyznaczyli rodzinę Tendilla, która osiedliła się w jednym z pałaców Nasrydów, Palacio del Partal Alto. Iñigo López de Mendoza y Quiñones, pierwszy hiszpański gubernator Alhambry, prowadził naprawy, wzmacniał fortyfikacje i budował wieże, aby lepiej zabezpieczyć kompleks przed atakiem z użyciem artylerii.

W I połowie XVI wieku Alhambrę upodobał sobie cesarz Karol V, który rozpoczął budowę monumentalnego pałacu, nieukończonego w ciągu następnych 100 lat.

Podczas pobytu Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego w Granadzie, Alhambra była świadkiem ważnych historycznych wydarzeń. To tutaj wydano dekret z Alhambry, który zarządzał wygnanie z Hiszpanii Żydów. Królowie Katoliccy nie chcieli, aby przyczynili się oni do ponownego nawrócenia pobratymców, którzy przeszli wcześniej na chrześcijaństwo.

Tutaj także, w Sali Ambasadorów, plan swojej wyprawy przedłożył monarchom Krzysztof Kolumb. Wylądował w Ameryce jeszcze w tym samym roku dzięki ich wsparciu.

Bibliografia:

• Hillgarth, J. N., The Spanish kingdoms, 1250-1516, Vol. 2, Oxford University Press 1976.
• Kennedy, Hugh, Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus, Routledge 1996.
• Manteuffel, T., Historia powszechna, Warszawa 2007.
• Michałowski, R., Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 2012.
• Puerta-Vílchez, J. M., The Alhambra and the Generalife. The Eternal Landmarks of Islamic Granada. In A Companion to Islamic Granada, s. 365-406, Brill 2021.

Fot. główna: Alhambra, widok z Generalife, domena publiczna

^[1] Hillgarth, J. N., The Spanish kingdoms, 1250-1516, Vol. 2, Oxford University Press 1976, s. 373.

Mikołaj Guzek