Tego dnia 1461 roku w Krakowie zmarła Zofia Holszańska, 4. żona Władysława Jagiełły
Jej życie było pełne tajemnic, dramatów i niezwykłych decyzji, które zmieniły bieg historii Polski. Królowa, która pozostawiła po sobie ślad zarówno w sercach poddanych, jak i w pamiątkach kulturowych, była postacią, której życie nie przestaje fascynować. Zofia Holszańska, bo o niej mowa, nie tylko zasłynęła z królewskiego majestatu, ale i z wielkich dzieł, które po sobie zostawiła. Jej rola w Polsce XV wieku wciąż budzi pytania.
Sonka pochodziła z litewskiego rodu Holszańskich, którego siedzibą była wieś Holszany, dziś znajdująca się na terytorium Białorusi. Była drugą z trzech córek księcia Andrzeja Holszańskiego i jego żony księżnej Aleksandry Druckiej. Aleksandra była, według wielu badaczy, córką Dymitra Starszego Olgierdowicza, znanego władcy ruskiego. Siostrami Sonki były Wasylisa oraz Maria.
Po śmierci ojca Sonka wraz z matką i siostrami przeniosła się na dwór swojego wuja, Semena Druckiego, księcia Druckiego. Rodzina ta była głęboko związana z tradycjami prawosławnymi, a dodatkowo miała silne powiązania z kulturą ruską. Zarówno Semen, jak i jego matka Agrypina, księżniczka smoleńska, wywodzili się z ruskich rodów. Z tego powodu Sonka bywała czasami określana mianem „księżniczki ruskiej”. Z pewnością wpływ tej tradycji na wychowanie Sonki był istotny w jej życiu.
Spotkanie z Władysławem Jagiełłą
W zimie 1420/1421 roku Władysław II Jagiełło odwiedził Druck, gdzie miał okazję poznać bądź odnowić znajomość z córkami Andrzeja Holszańskiego. Jedno z ruskich źródeł historycznych wskazuje, że początkowo rozważano małżeństwo króla z Wasylisą. Jednak po chwili Jagiełło uznał, że różnica wieku jest zbyt duża. W związku z tym jego zainteresowanie skierowało się na Sonkę.
Z kolei polskie źródło z okresu średniowiecza wskazuje, że Jagiełło podjął decyzję o małżeństwie z Sonką na podstawie ówczesnych poglądów medycznych. Uważano wtedy, że związek starszego mężczyzny z młodszą kobietą sprzyjałby posiadaniu liczniejszego potomstwa, co mogło być argumentem na rzecz tej decyzji.
W procesie załatwiania sprawy Semene Drucki, bratanek króla Jagiełły oraz wuj Sonki, odegrał ważną rolę. Był on głównym orędownikiem tego małżeństwa. Co więcej, Witold, stryjeczny brat Jagiełły, także namawiał króla do poślubienia Sonki, mając z nią więzy pokrewieństwa. Istnieją również różne interpretacje dotyczące roli Witolda w tym procesie.
Według Kroniki Bychowca z XVI wieku, Jagiełło miał zwrócić się do Witolda z prośbą o pomoc w uzyskaniu zgody Semena Druckiego na małżeństwo z jego siostrzenicą. Kronika podaje zapis: Miałem trzy żony, dwie Laszki i jedną Niemkę, a teraz proszę cię, wyjednaj mi u kniazia Semena jego młodszą siostrzenicę Zofię, żebym ją pojął za żonę z pokolenia ruskiego, aby Bóg dał mi potomstwo.
Choć nie jest całkowicie jasne, czy to Witold namawiał Jagiełłę do zawarcia małżeństwa, czy też król sam zwrócił się do niego o pomoc, historycy próbują łączyć różne hipotezy. Zgodnie z powszechnie przyjętą wersją wydarzeń, Jagiełło poznał córki Holszańskich zimą 1420/1421 roku i to Sonka zdobyła jego sympatię. Wkrótce po tym rozpoczęły się zabiegi, by do tego małżeństwa doszło. Semene Drucki oraz Witold popierali tę decyzję.
Warto zauważyć, że w ówczesnych zwyczajach młodsza córka nie mogła zostać wydana za mąż przed starszą. W rezultacie, Wasylisę poślubiono Iwanowi, księciu na Bielsku, który był jednym z licznych bratanków Jagiełły. Sonka była wyznania prawosławnego, dlatego aby mogła poślubić polskiego króla, na początku 1422 roku przyjęła chrzest katolicki w Nowogródku, otrzymując imię Zofia.
Ślub Jagiełły z Zofią
Ślub Władysława Jagiełły z Zofią Holszańską miał miejsce w lutym 1422 roku w kościele pw. Przemienienia Pańskiego w Nowogródku. Ceremonię poprowadził Maciej, biskup żmudzki. Data zawarcia małżeństwa budzi pewne wątpliwości – niektórzy badacze wskazują na 7 lutego, inni zaś podają 24 lutego jako dzień zawarcia ślubu.
Małżonkowie różnili się od siebie znacznie wiekiem. Sonka, w momencie zawarcia małżeństwa, miała około 17 lat, podczas gdy Władysław Jagiełło, według wcześniejszych ustaleń, miał wtedy około 71 jeden lat. Jednak nowsze badania wskazują, że w chwili czwartego ślubu króla, miał on około 60 lat, co sugeruje, że różnica wieku mogła być nieco mniejsza niż pierwotnie sądzono.
To wydarzenie, choć pełne kontrastów w kwestii wieku małżonków, miało duże znaczenie polityczne, a małżeństwo to stało się częścią szeroko zakrojonej strategii dynastycznej w średniowiecznej Europie.
Zofia Holszańska. 4. żona Władysława Jagiełły
Ich małżeństwo miało duże znaczenie zarówno polityczne, jak i społeczne, zwłaszcza w kontekście stabilizacji dynastii Jagiellonów. Zofia była czwartą żoną Jagiełły, a jej rola na dworze królewskim zmieniała się z biegiem lat.
Początkowo jej sytuacja w kraju nie była łatwa. Królowa miała do czynienia z oporem niektórych członków rodziny królewskiej, w tym z córką Jagiełły z pierwszego małżeństwa, Jadwigą, która obawiała się, że jeśli Zofia urodzi syna, utraci prawa do dziedziczenia tronu. Dodatkowo, przeciwko nowej królowej opowiadało się stronnictwo proluksemburskie, do którego należeli przedstawiciele takich rodów jak Tęczyńscy, Tarnowscy czy Zbigniew Oleśnicki, protonotariusz królewski.
Król Władysław Jagiełło przez długi czas pozostawiał swoją żonę samą w Krakowie, zwłaszcza podczas swojej nieobecności spowodowanej wojną z Krzyżakami oraz podróżami na Litwę i Słowację. Choć Zofia miała silną pozycję na dworze, to jednak przez długi czas nie podjęto działań mających na celu jej koronację.
Starania o koronację królowej Zofii
Pomimo trudnej sytuacji, z czasem pozycja Zofii na dworze zaczęła rosnąć. Król, po kilku latach małżeństwa, postanowił, że będzie starał się o koronację żony. Początkowo planowano ją na grudzień 1423 roku, jednak termin ten nie został dotrzymany.
Dopiero 5 marca 1424 roku w Krakowie odbyła się jej ceremonia koronacyjna. Uroczystościom przewodniczył Wojciech Jastrzębiec, arcybiskup gnieźnieński, w obecności wielu ważnych osobistości, w tym Zygmunta Luksemburskiego, króla Czech i Węgier, oraz Eryka Pomorskiego, króla Danii, Norwegii i Szwecji. Zygmunt Korybutowicz, książę litewski, także był obecny na tej ceremonii.
Po koronacji Zofia otrzymała liczne nadania, w tym wsie Zagość i Bogucice, które przekazał jej mąż, Władysław Jagiełło, 9 marca 1424 roku. Z kolei 11 marca 1424 roku król zapisał jej wiano w wysokości 20 000 grzywien groszy praskich, zabezpieczonych na wielu miastach i osadach, w tym w Radomiu, Sączu, Bieczu, Żarnowcu i Inowrocławiu.
Narodziny syna i polityka dynastyczna
W 1424 roku królowa Zofia urodziła syna, Władysława, co miało istotne znaczenie dla przyszłości dynastii. Para królewska zaczęła dążyć do zapewnienia dziedziczenia tronu przez swojego syna. Na zjeździe w Brześciu w kwietniu 1425 roku postanowiono, że Władysław III zostanie królem, pod warunkiem potwierdzenia przez niego wolności szlacheckich.
Jednocześnie odrzucono pomysł, by Zofia została regentką w przypadku nieobecności męża. Kolejne zjazdy, w tym ten w Łęczycy w 1426 roku, nie doprowadziły do dalszych rozstrzygnięć w sprawie regencji, ale sukcesywnie rosła liczba miast, które uznawały dziedziczność tronu w rękach Władysława III, w tym Kraków, Konin i Lwów.
Kontrowersje i oskarżenia o niewierność
Mimo sukcesów politycznych, królowa Zofia stała się także obiektem kontrowersji. W 1427 roku oskarżono ją o niewierność małżeńską. Jej dwórki, Katarzyna i Elżbieta Szczukowskie, zarzuciły jej zdradę z różnymi mężczyznami, w tym z Janem Hińczą z Rogowa, synem podskarbiego Jagiełły, oraz z innymi, których imiona wymieniły.
Śledztwo wykazało, że część oskarżonych mężczyzn zdołała uciec, natomiast pozostałych uwięziono. Król Władysław Jagiełło postanowił postawić swoją żonę przed sądem. Sędziowie, w tym Witold, książę litewski, oraz Zbigniew Oleśnicki, protonotariusz, przeprowadzili dochodzenie. Ostatecznie, po złożeniu przysięgi oczyszczającej przez królową i siedem szanowanych matron z jej dworu, sprawa została zamknięta.
Mimo zamieszania wokół jej osoby, Zofia zdołała utrzymać swoją pozycję na dworze. W kolejnych latach jej mąż, Jagiełło, zajął się polityką dynastyczną, zapewniając dziedziczenie tronu przez swojego syna. Jednak w 1431 roku królowa stanęła w obliczu kolejnych oskarżeń, tym razem o zniesławienie ze strony Jana Strasza z Białaczewa, który miał powiązania z Oleśnickim i książętami mazowieckimi. Po przeprowadzonym procesie, Strasz został skazany na więzienie w Sandomierzu.
Po kilku latach, w 1434 roku, Władysław II Jagiełło zmarł w Gródku, a Zofia Holszańska pozostała wdową. Pomimo licznych kontrowersji, jej życie na polskim dworze było pełne zmian i wyzwań, które musiała stawić czoła jako królowa i matka przyszłego króla Polski.
Zofia Holszańska, królowa matka
Po śmierci Władysława II Jagiełły w 1434 roku, jego żona, Zofia Holszańska, matka 10-letniego Władysława III, który został wybrany królem Polski, nie sprawowała regencji. Pełniła ją specjalna rada, w skład której wchodzili wpływowi politycy. Zofia nie pozostała jednak bez wpływów.
Latem 1435 roku pomogła uciec Eliaszowi, byłemu hospodarowi mołdawskiemu, który znajdował się w polskim więzieniu. Z kolei w 1438 roku bezskutecznie starała się o koronę czeską dla swojego młodszego syna Kazimierza, a rok później, w 1439 roku, odegrała ważną rolę w zawiązaniu Konfederacji Korczyńskiej, którą dowodził Spytko z Melsztyna. Niestety, konfederaci zostali pokonani w bitwie pod Grotnikami przez Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego.
W 1440 roku, po wyjeździe obu synów – Władysława III, który objął tron węgierski, oraz Kazimierza, który odziedziczył Wielkie Księstwo Litewskie – Zofia skoncentrowała się na zarządzaniu swoją ziemią w Sanoku, która była częścią jej oprawy. Spędziła tam ostatnie 26 lat swojego życia, mając duży wpływ na życie regionu i angażując się w sprawy polityczne.
Zofia Holszańska i walki o polską koronę
10 listopada 1444 roku Władysław III zginął w bitwie pod Warną. Początkowo, z powodu braku informacji o jego śmierci, wielu Polaków wciąż miało nadzieję, że król przeżył i został wzięty do niewoli. Kiedy jednak okazało się, że nie ma żadnych wiadomości o Władysławie III, Zofia zaczęła starać się o polską koronę dla swojego młodszego syna Kazimierza.
W 1445 roku, podczas zjazdu w Sieradzu, wybrano Kazimierza IV na króla Polski, jednak postanowiono, że wybór ten będzie ważny tylko wtedy, gdy nie powróci Władysław III. Młodszy syn nie spieszył się do objęcia tronu, więc Zofia, choć nie miała wyznaczonej roli, wyruszyła z polskimi panami, by nakłonić syna do przyjazdu. W październiku 1445 roku spotkała się z Kazimierzem w Grodnie, lecz ten pozostał nieugięty.
Na sejmie piotrkowskim w styczniu 1446 roku Zofia namawiała polskich panów do wyboru innego króla, aby w ten sposób wywrzeć presję na synu i skłonić go do przyjazdu. 30 marca 1446 roku na sejmie zapadła decyzja, że jeśli Kazimierz nie przybędzie do Polski, korona przypadnie księciu mazowieckiemu Bolesławowi IV.
Pod koniec roku, podczas zjazdu w Nowym Mieście Korczynie, Zofia błagała, by nie pozbawiano drugiego syna korony, po tym jak straciła już jednego z nich. Jesienią 1446 roku, w Brześciu Litewskim, spotkała się ponownie z Kazimierzem, który, pod wpływem jej nalegań oraz namów kilku możnych, ostatecznie postanowił przyjąć polski tron.
W 1447 roku wydał przywilej w Wilnie, który zapewniał nienaruszalność terytorium Litwy, a kilka miesięcy później, 25 czerwca 1447 roku, został koronowany na króla Polski.
Współpraca z synem Kazimierzem IV i konflikty z Oleśnickim
Po objęciu przez Kazimierza IV tronu, wkrótce wybuchł konflikt między nim a Zbigniewem Oleśnickim, biskupem krakowskim. Zofia odegrała istotną rolę w tym sporze, angażując się w 1448 roku w nieudaną próbę przeniesienia Oleśnickiego na stanowisko arcybiskupa gnieźnieńskiego, co oznaczałoby jego odsunięcie od wpływów w państwie.
Mimo to, Oleśnicki postanowił pozostać w Krakowie, a w wyniku wyboru Władysława Oporowskiego na arcybiskupa gnieźnieńskiego w 1448 roku, jego pozycja nie została osłabiona. Kazimierz, w sprawach dotyczących Mołdawii, popierał siostrzeńców swojej matki – w 1448 roku próbował osadzić na tronie starszego Romana II, który jednak został otruty, a cztery lata później zapewnił połowę Mołdawii młodszemu Aleksandrowi II. Wśród przeciwników Oleśnickiego znajdował się Jan z Zagórza, marszałek dworu Zofii.
Królowa matka w podróży i dalsze zaangażowanie
Zofia nie ograniczała się do spraw politycznych w Polsce, ale często towarzyszyła synowi podczas jego podróży. W 1448 roku była z nim na Litwie, a pięć lat później, w 1453 roku, w Piotrkowie. Po śmierci Świdrygiełły w 1452 roku, Zofia starała się o przyłączenie do Polski Wołynia, który pozostał pod panowaniem Litwy.
Kazimierz IV jednak zdecydował o utrzymaniu tej krainy przy Litwie, a podczas zjazdu w Piotrkowie w 1453 roku, królowa przez pięć dni starała się przekonać syna do zmiany tej decyzji. Kazimierz pozostał jednak nieugięty. W tym samym roku polski król potwierdził wcześniejsze przywileje dla Zofii, jednak sam nie nadał jej nowych.
W 1458 roku Zofia wysłała do Rzymu posła, który miał złożyć wyrazy szacunku nowo wybranemu papieżowi Piusowi II. W rzeczywistości celem tego poselstwa było wybadanie poglądów papieża na temat toczącej się wojny polsko-krzyżackiej, która w tym czasie stanowiła poważne zagrożenie dla Polski.
Zofia Holszańska i wsparcie dla Akademii Krakowskiej
W literaturze przedmiotu przyjęło się, że Zofia Holszańska nie odebrała żadnego wykształcenia na dworze swojego wuja w Drucku. W momencie zawarcia małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą nie potrafiła ani czytać, ani pisać.
Istnieją jednak różne teorie na ten temat – jedni historycy twierdzą, że pozostała ostatnią niepiśmienną królową Polski, inni z kolei przypuszczają, że mogła nauczyć się czytać po przyjeździe do Polski. Jednak zachował się list, który pochodzi z lat 50. XV wieku, a na którym widnieje podpis królowej: Zophia dei gratia Regina Polonie. Jest to dowód na to, że Zofia umiała pisać, a jej podpis świadczy o wykształceniu przynajmniej na poziomie podstawowym.
Zofia Holszańska pełniła również ważną rolę jako mecenas nauki i kultury. Wspierała finansowo Akademię Krakowską, której była nazywana „singularis protector” – wyjątkową protektorką. Ponadto na jej zamówienie, biskup Stanisław Ciołek napisał dzieło Pochwała Krakowa, w którym podkreślał, że miasto to słynie z tego, iż „czystość błyszczy światu wśród dworskich wspaniałości”.
Zofia Holszańska zasłynęła również z licznych darów kościelnych. W 1424 roku ofiarowała katedrze wawelskiej relikwiarz na głowę świętego Stanisława, wotum koronacyjne. Kiedy kilka dziesięcioleci później Elżbieta Rakuszanka ufundowała jeszcze piękniejszy relikwiarz, dar Zofii przeznaczono na szczątki świętego Floriana.
Kolejnym jej wielkim dziełem było ufundowanie w 1432 roku kaplicy Świętej Trójcy w katedrze wawelskiej. Ściany tej kaplicy ozdobiono ruskimi freskami, a przypuszcza się, że Zofia zamówiła także płytę alabastrową, przedstawiającą Nawiedzenie i Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny, choć niektórzy sugerują, że była to płyta przeznaczona do kościoła św. Anny.
Biblia królowej Zofii i twórczość literacka
W 1453 roku, na polecenie Zofii Holszańskiej, rozpoczęto tłumaczenie Biblii na język polski. Tłumaczenie było oparte na wersji czeskiej, a nie bezpośrednio łacińskiej. Prace nad przekładem prowadził Andrzej (Jędrzej) z Jaszowic, który dokonał tłumaczenia w dwóch tomach. Pierwszy tom przekładu ukończono w 1455 roku, a drugi około 1460 roku. Jest to najstarszy znany przekład Biblii na język polski, znany pod nazwą Biblia królowej Zofii. Warto dodać, że nie można wykluczyć, iż drugi tom powstał już po śmierci królowej.
Zofia Holszańska miała także być autorką słów najstarszej znanej dumki, w której nawołuje Kozaków do pomsty za śmierć swojego syna, Władysława III Warneńczyka. Ponadto, Zofii poświęcone zostały różne utwory literackie, w tym łaciński wiersz Sanguine clara Ducum Russiae, clarissima quondam, który być może napisał Grzegorz z Sanoka. Wiersz ten zawarty jest w Rocznikach Jana Długosza pod rokiem 1461. Zofia wspomniana jest również w pieśni Nitor inclite claredinis, stworzonej z okazji narodzin jej syna, Władysława III.
Jak zmarła Zofia Holszańska?
Latem 1461 roku Zofia Holszańska zachorowała. Jak podał Jan Długosz, przyczyną jej choroby miało być przejedzenie się melonami, co doprowadziło do gorączki. Królowa, sądząc, że organizm poradzi sobie sam, odmówiła przyjmowania lekarstw. Jej stan jednak szybko się pogorszył, a Zofia została jednostronnie sparaliżowana, co wskazywało na udar mózgu. Zmarła 21 września 1461 roku w Krakowie, na Wawelu.
W czasie choroby Kazimierz IV Jagiellończyk, jej syn, nie był obecny w Krakowie, więc przez osiem dni ciało królowej znajdowało się w kościele św. Michała, aż do jego powrotu. 28 września 1461 roku Zofia została pochowana w kaplicy Świętej Trójcy w katedrze wawelskiej, którą sama ufundowała.
Na ścianach tej kaplicy znajdowały się ruskie malowidła, które niestety nie przetrwały do współczesności. Zachowała się jednak płyta nagrobna Zofii, umieszczona pierwotnie w posadzce naprzeciwko ołtarza.
Płyta posiadała brązowe aplikacje z inskrypcjami i motywami heraldycznymi, które częściowo się zachowały. Później płyta została usunięta z kaplicy w 1844 roku i odnaleziono ją dopiero po 1900 roku na cmentarzu przy katedrze. Obecnie płyta zrekonstruowaną listwą z inskrypcją jest wmurowana w ścianę północną kaplicy.
W początkach XX wieku dokonano odkrycia grobu Zofii Holszańskiej, a badania ujawniły, że miała ona imponujący wzrost – 179 cm. Zostały również zachowane jej gęste, ciemne włosy, zaplecione w warkocze i upięte z tyłu głowy. Strój królowej, wskazujący na wpływy odzieży ruskiej, oraz insygnia pogrzebowe także się zachowały, co pozwoliło na pełniejsze poznanie jej wyglądu.
Z małżeństwa Zofii Holszańskiej i Władysława II Jagiełły przyszło na świat trzech synów:
- Władysław III Warneńczyk, urodzony 31 października 1424 roku, zmarły 10 listopada 1444 roku, król Polski od 1434 i Węgier od 1440.
- Kazimierz, urodzony 16 maja 1426 roku, zmarły 2 marca 1427 roku. Badania kośćca przeprowadzone w 1950 roku podważyły pierwotne daty dotyczące jego śmierci.
- Kazimierz IV Jagiellończyk, urodzony 29 lub 30 listopada 1427 roku, zmarły 7 czerwca 1492 roku, wielki książę litewski od 1440, król Polski od 1447.
Upamiętnienie królowej Zofii
Jej postać została upamiętniona na wiele sposobów. W 2006 roku wybito monetę z jej wizerunkiem, na której widnieją herby Hippocentaurus i Druck. Ponadto 12 września 1937 roku w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku odsłonięto tablicę upamiętniającą królową. Jej imię nosi także Szkoła Podstawowa nr 8 w Sanoku.
Zofia Holszańska jest również bohaterką powieści historycznej autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego pt. Matka królów, opublikowanej w 1883 roku. Z kolei w 1989 roku powstał serial telewizyjny pt. Królewskie sny, w którym rolę Zofii Holszańskiej zagrała Renata Zarębska, a postać Władysława Jagiełły wystąpił Gustaw Holoubek. W 2023 roku postać Zofii Holszańskiej pojawiła się również w polskiej telenoweli Korona królów. Jagiellonowie, gdzie wcieliła się w nią Maria Pawłowska.
