Oczywiście podział ten nie jest ostateczny, można przecież wydzielić ośrodki administracji książęcej lub terytorialnej, ośrodki wojskowe czy nawet w pewnym sensie służebne – mam tu na myśli miasta podlegające jurysdykcji klasztornej- Trzebnicę, Kamienna Górę czy Lubomierz, a także ośrodki kultu np. Bardo Śląskie. Oczywiście przypisanie do jednej z grup nie wyklucza istnienia w danym ośrodku elementów rozwojowych innego typu. Np. Kamienna Góra oprócz początkowej, w/w wymienionej, klasztornej podległości leżała na szlaku handlowym z Broumova do Świdnicy i Legnicy, co pozwoliło jej z czasem stać się miastem weichbildowym. Podobnie Bardo. Choć głównym motywatorem jego rozwoju był ruch pielgrzymkowy, to jednak pewne znaczenie miało dla jego rozwoju przygraniczne położenie (kasztelania) oraz szlak handlowy biegnący z Czech przez Kłodzko i Niemczę do Wrocławia.
Wyżej pojawiło się pojęcie dotąd w artykule nie spotykane – weichbild. Czym jest weichbild? W języku polskim nie ma swojego odpowiednika. Weichbild oznaczał sądową i gospodarczą wspólnotę miasta z najbliższą okolicą, oparty na dominacji miasta, ale łączący je z podległymi wsiami sporą ilością wzajemnych świadczeń. Po raz pierwszy słowo weichbild pojawiło się w roku 1280 (w znaczeniu okręgu ziemskiego przynależnego do miasta – w 1302). Określenie to oznaczało także okręg prawa niemieckiego, utworzony przez wsie związane gospodarczo, prawnie i administracyjnie z miastem stanowiącym jego główny ośrodek. Z biegiem czasu weichbild stał się także podstawową jednostką terytorialnej organizacji szlachty. Gdy porównać je do dzisiejszego podziału administracyjnego weichbildy odpowiadałyby powiatom, a zastąpiły wcześniejsze kasztelanie.[22]
Na zakończenie chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na architekturę miast lokacyjnych, na rolę kościołów, klasztorów, szpitali, zamków i fortyfikacji.
O ogromnym znaczeniu kościołów w miastach okresu lokacyjnego świadczy poniższa opinia Rafała Eysymontta: „Liczba kościołów jest wyróżnikiem wielkości miasta”[23] i dalej „Wielkość kościołów jest oznaką potęgi, żywotności i dynamiki miasta”.[24]
Podstawowym obiektem sakralnym każdego miasta był kościół farny. Miejsca posadowienia kościołów parafialnych były zróżnicowane. Tradycyjnym miejscem wzniesienia kościoła parafialnego był plac kościelny przylegający jednym z narożników do placu rynkowego. Jednak w miejsce to mogło się zmieniać w zależności od kilku czynników, z których najważniejsze to czy miasto powstawało razem z kościołem, a więc w czasie lokacji, czy też kościół był wznoszony przy dostosowaniu jego lokalizacji do wcześniej już istniejących warunków. Drugim z najistotniejszych czynników jest niewątpliwie skala wznoszonego ośrodka, o czym przede wszystkim świadczyła wielkość rynku. Istotne znaczenie miała również funkcja ośrodka.
W zależności od tych warunków kościoły mogły znajdować się jak wspominałem wyżej na wyznaczonym placu przylegającym do narożnika rynku. W mniejszych ośrodkach lub gdy zabudowa na to nie pozwalała kościół mógł nie mieć wyznaczonego własnego placu, jednak znajdował się w podobnym położeniu względem placu rynkowego, np. w Nowej Rudzie. W miastach naprawdę małych, o słabo rozwiniętej zabudowie, zazwyczaj w takiej sytuacji jednofrontowej, mógł znajdować się tuż za blokiem zabudowy jednej z pierzei rynkowych, przykładem takiego rozwiązania jest Chełmsko Śląskie. W niektórych przypadkach kościół parafialny znajdował się w osi rynku, bezpośrednio na nim, np. Sobótka, Bolków, ale mógł również być od niego oddzielony blokiem zabudowy, np. Kamienna Góra czy Nysa. Wreszcie mógł być nawet znacznie oddalony od rynku i przylegać do fortyfikacji miejskich, jak w Gryfowie, lub wręcz rozpychać obwód murów jak to ma miejsce w Kątach Wrocławskich.
Zgodnie ze Słownikiem terminologicznym sztuk pięknych pod hasłem zamek skrywa się: „zamknięty zespół elementów obronnych, jak wały, mury, baszty itp. oraz zabudowań mieszkalnych”.[25] Od XVI wieku zamki zaczęły zamieniać się w twierdze w związku z wprowadzeniem fortyfikacji bastionowej.
Zamki możemy dzielić na grupy pod względem osadniczym na samotne lub związane z miastem (bliskim sąsiedztwem, np. Kąty Wrocławskie), z murami obronnymi miasta, ale górujące nad nim, np. Bolków, sprzężone – umieszczone w narożniku murów miejskich, np. Strzelin), pod względem genezy – odśrodkowe (powstałe z wolno stojącej wieży obronnej, wokół której powstały zabudowania) lub dośrodkowe (powstałe w wyniku umocnienia terenu pierścieniem murów, wewnątrz których powstała zabudowa). Pod względem topograficznym – nizinne (których podstawą często były stare grodziska) lub wyżynne (wykorzystujące układ topograficzny terenu do celów obronnych).[26]
Warto dodać, że istniała jeszcze możliwość sprzężenia zamku z murami miejskimi, przy oddzieleniu go od miasta dodatkową linią murów lub fos, np. Nysa.
Dlaczego wznoszono fortyfikacje miejskie? Jaka była rola murów obronnych? Podstawowym celem budowy obwarowań było zapewnienie bezpieczeństwa ośrodkowi, oddzielenie go od zewnętrznych zagrożeń. W przypadku miast polskich, a w tym temacie dolnośląskich, fortyfikacje stanowiły również granicę założenia lokacyjnego; ramę, w której rozwijać się miało odtąd miasto. Nie zawsze jednak mury powstawały razem z miastem, czego przykładem jest wspominana wcześniej sytuacja Złotoryi.
Wznoszenie fortyfikacji miejskich było bardzo drogie, stąd być może wynikał fakt, że największe miasta posiadały największe mury Pieniądze na budowę oraz renowację obwarowań pozyskiwano bowiem z dochodów miasta[27], a ich konserwację i naprawę powierzano mieszkańcom.
Marcin Fakowski
Bibliografia:
- W. Bednarski, S. Pać, Od monarchii patrymonialnej do Rzeczypospolitej szlacheckiej, Radom 2001.
- M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
- J. Drabina, Historia miast śląskich w średniowieczu, Kraków 2000.
- R. Eysymontt, Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009.
- T. Lalik, Kształtowanie się miast za pierwszych Piastów, [w:] Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, [red.] K. Tymieniecki, t. 1, Poznań 1962.
- M. Młynarska-Kaletynowa, O procesach lokacyjnych miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [red.] C. Buśko, M. Goliński, B. Krukiewicz, Wrocław 2006.
- J. Ptaśnik, Miasta w Polsce, Lwów 1922.
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, [red.] K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2007.
- J. Stankiewicz, A. Wrzosek, Województwo wrocławskie, [w:] Miasta polskie w Tysiącleciu, t. II, [red.] M. Siuchniński, Wrocław- Warszawa- Kraków 1967.
- A. Wędzki, Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku, Warszawa 1974.
- B. Zientara, Przemiany społeczno-gospodarcze i przestrzenne miast w dobie lokacji, [w:] Miasta doby feudalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, [red.] A. Giey-sztor, T. Rosłanowski, Warszawa 1976.
- J. Ziółkowski, Urbanizacja, miasto, osiedle, Warszawa 1965.
Internet:
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Mila_wrocławska
- www.powiat.glogow.pl/strona/powiat-glogowski-dawniej
Przypisy: [1] J. Stankiewicz, A. Wrzosek, Województwo wrocławskie, [w:] Miasta polskie w Tysiącleciu, t. II, [red.] M. Siuchniński, Wrocław- Warszawa- Kraków 1967, s. 531.
2 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, [red.] K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2007, s. 257.
3 J. Ziółkowski, Urbanizacja, miasto, osiedle, Warszawa 1965, s. 142.
4 A. Wędzki, Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku, Warszawa 1974, s. 7.
5 M. Młynarska-Kaletynowa, O procesach lokacyjnych miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [red.] C. Buśko, M. Goliński, B. Krukiewicz, Wrocław 2006, s. 13.
6 B. Zientara, Przemiany społeczno-gospodarcze i przestrzenne miast w dobie lokacji, [w:] Miasta doby feudalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, [red.] A. Giey-sztor, T. Rosłanowski, Warszawa 1976, s. 73-74.
7 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986, s. 45.
8 R. Eysymontt, Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbani-styki europejskiej, Wrocław 2009, s. 47.
9 M. Bogucka, H. Samsonowicz op. cit. s. 62.
10 R. Eysymontt, op. cit. s. 48.
11 Ibidem, s. 48, 339.
12 J. Drabina, Historia miast śląskich w średniowieczu, Kraków 2000, s. 23.
13 T. Lalik, Kształtowanie się miast za pierwszych Piastów, [w:] Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, [red.] K. Tymieniecki, t. 1, Poznań 1962, s. 107-136.
14 M. Bogucka, H. Samsonowicz, op. cit. s. 58.
15 W. Bednarski, S. Pać, Od monarchii patrymonialnej do Rzeczypospolitej szlacheckiej, Radom 2001, s. 141.
16 http://pl.wikipedia.org/wiki/Mila_wrocławska
17 W. Bednarski, S. Pać, op. cit. s. 140.
18 M. Bogucka, H. Samsonowicz, op. cit. s. 52.
19 Ibidem, s. 53.
20 J. Ptaśnik, Miasta w Polsce, Lwów 1922, s. 64-65.
21 M. Bogucka, H. Samsonowicz, op. cit. s. 65-66.
22 www.powiat.glogow.pl/strona/powiat-glogowski-dawniej
23 R. Eysymontt, op. cit. s. 83.
24 Ibidem, s. 83.
25 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, s.448-449.
26 Ibidem, s. 449.
27 R. Eysymont, op. cit. 118-119.
