Przywilej był aktem pana feudalnego nadawanym wybiórczo dla konkretnych osób lub grup. Akt ten mógł dawać określone swobody lub zwalniać od już istniejących obowiązków. Istniały dwa rodzaje przywilejów: prowincjonalne (ziemskie) i generalne. Prowincjonalne dotyczyły poszczególnych ziem, stanów lub miast, a generalne obejmowały cały obszar władztwa nadającego przywilej.[15]
Do najważniejszych przywilejów nadawanych miastom należały prawo mili i prawo składu. Pierwsze gwarantowało ośrodkowi, że nikt nie będzie prowadził sprzedaży produktów wytwarzanych w mieście w odległości nie bliższej niż jedna mila od bram miasta. Ograniczało to konkurencje handlową i rzemieślniczą. Należy przy tym zaznaczyć, że tak określanej mili nie należy rozumieć współcześnie. Mila polska bowiem wynosiła ponad 7 km, a mila wrocławska wynosiła 6700 m (11250 łokci).[16] Prawo składu natomiast zmuszało każdego kupca przejeżdżającego przez miasto do wyłożenia swoich towarów na sprzedaż. Nadawane było wybranym miastom od połowy XIII wieku, a pierwszym ośrodkiem polskim, który uzyskał prawo składu był Wrocław w roku 1274.[17]
Prawa mili i składu były tylko częścią rozbudowanego mechanizmu przywilejów miejskich. Osadnicy nowozakładanego lub lokowanego miasta otrzymywali szereg innych przywilejów, których zasadniczym celem było ułatwienie rozwoju nowego ośrodka. Oprócz ziemi na użytek własny otrzymywali również ziemię wspólną, pod użytek całej gminy. Nadawano również przywileje handlowe np. wolnego targu (forum liberum) – targ obejmowano immunitetem, a dochód z niego uzyskiwał sołtys lub miasto. Miastom nadawano także przywilej zwalniający od ceł, prawo organizowania jarmarków, prawo sądowe, prawo miecza (do sądzenia spraw zagrożonych karą śmierci i jej wykonania), prawo do wznoszenia fortyfikacji, prawo dotyczące rzemiosła.[18] Istotne znaczenie miał również tzw. przymus drogowy. W myśl tego przywileju kupcy zobligowani byli podróżować stałą trasą, na której rozłożone były komory celne, z których czerpano dodatkowe dochody.
Ważnym elementem rozwoju lokowanego miasta, ale też i wsi, były tzw. wolnizny. Terminem tym nazywano wszelkie zwolnienia od ciężarów i podatków na określony okres czasu. Okres przeznaczony na zagospodarowanie pełnił funkcję pożyczki inwestycyjnej, a fundator liczył na zyski po upływie określonego w przywilejach terminu zwolnień. Podobnie wyglądało to w przypadku katastrof naturalnych – pożarów, powodzi itp. Czas wolnizny nigdy nie był stały. W zależności od skali miasta, jego potencjału okresy zwolnień mogły być dłuższe lub krótsze.[19]
Warto w tym miejscu wspomnieć również o wilkierzach, które są dokumentami lub zbiorami dokumentów wystawianych przez radę miasta, w ośrodkach lokowanych na prawie niemieckim. Wzorem dla wszystkich polskich miast były wilkierze magdeburskie. Wilkierze ustalane były w czasie obrad, w których uczestniczyli: wójt, pan miasta i gmina- communitas civium, z której później wyłoniła się rada miejska. Początkowo mimo pojawienia się rad miejskich o uchwalaniu wilkierzy decydowała cała społeczność miasta. Z czasem jednak rada miasta odsuwała zwykłych mieszczan od udziału w zgromadzeniach, zapraszając do udziału jedynie najznamienitszych obywateli.[20]
Większość wilkierzy jest dokumentami regulującymi sprawy gospodarcze – handel i rzemiosło. Ponadto istnieją uchwały o charakterze porządkowym, strzegące norm obyczajowych, pilnujące interesów grupy rządzącej ośrodkiem, dotyczące sprawowania władzy nad miastem oraz te, które dotyczyły spraw dziedziczenia itp.[21]
Nie należy zapominać o zróżnicowaniu wilkierzy związanemu z odmiennością miast. Inaczej wyglądają one i brzmią dla ośrodków potężnych, a inaczej dla miast mniejszych o znaczeniu drugorzędnym lub zupełnie malutkich.
Każda inicjatywa narażona jest na niebezpieczeństwa. Również akcja lokacyjna, mimo ogromnego sukcesu w skali makro, przynosiła pojedyncze porażki. Czym zatem spowodowany był wzrost lub upadek miasta?
