Wystawa „Bezsenne głowy, co dźwigają korony…”

Wystawa „Bezsenne głowy, co dźwigają korony – książęta, królowie, wodzowie, bohaterzy. 1000 lat polskiej państwowości w dokumentach Archiwów Państwowych”

Władcy, wodzowie i bohaterowie, którzy tworzyli Polskę przez wieki, pozostawili po sobie nie tylko legendy, lecz i realne ślady w dokumentach – od pergaminów po powstańcze listy. Właśnie te świadectwa zebrała wystawa „Bezsenne głowy, co dźwigają korony – książęta, królowie, wodzowie, bohaterzy. 1000 lat polskiej państwowości w dokumentach Archiwów Państwowych”, która ukazuje historię jako zapis odpowiedzialności, odwagi i decyzji, których echo wciąż wybrzmiewa w narodowej pamięci. Tutaj każde słowo na papierze staje się głosem przeszłości, a każde pęknięcie pergaminu – pytaniem o przyszłość.

25 kwietnia 2025 roku, w symbolicznym miejscu, jakim jest Gniezno – pierwsza stolica Polski, odbyło się niecodzienne wydarzenie. W ramach obchodów Milenium Koronacji Pierwszych Dwóch Królów Polski, zaplanowano uroczyste, wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Uroczystość ta stanowiła wyjątkowe tło dla otwarcia wystawy o niezwykle wymownym tytule: Bezsenne głowy, co dźwigają korony – książęta, królowie, wodzowie, bohaterzy. 1000 lat polskiej państwowości w dokumentach Archiwów Państwowych.

Organizatorem wystawy były Archiwa Państwowe, a jej pierwsza prezentacja miała miejsce w Hali Widowiskowo-Sportowej im. Mieczysława Łopatki. Już od 1 maja ekspozycję udostępniono wszystkim zainteresowanym w otwartej przestrzeni Parku Kościuszki w Gnieźnie, a w kolejnych miesiącach planowana jest jej ogólnopolska trasa – odwiedzi między innymi Poznań, Kraków, Warszawę oraz Szczecin.

Wystawa nie tylko przywołała pamięć o wydarzeniach sprzed tysiąca lat, kiedy Bolesław Chrobry i jego syn Mieszko II zostali koronowani na królów, ale również uświadomiła znaczenie dokumentu jako materialnego śladu historii. Jak podkreślił dr Paweł Pietrzyk, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych: W 1025 roku Bolesław Chrobry i Mieszko II przypieczętowali losy zjednoczonego królestwa. Tysiąc lat później Archiwa Państwowe prezentują wyjątkową wystawę, która opowiada historię decydujących momentów w dziejach Polski.

Na wystawie ukazano, w jaki sposób dokumenty – zarówno pergaminy, jak i rękopisy czy fotografie – budowały tożsamość narodową. Zgromadzone artefakty pochodzą ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych oraz piętnastu Archiwów Państwowych rozsianych po całej Polsce – m.in. w Gdańsku, Białymstoku, Krakowie, Warszawie, Poznaniu i Wrocławiu. Dzięki temu zwiedzający mają niepowtarzalną szansę zobaczyć oryginalne i unikatowe dokumenty, które zwykle dostępne są wyłącznie badaczom i specjalistom.

Wystawa jako podróż przez epoki

Wystawa została zaprojektowana jako spójna opowieść o losach państwa polskiego – od jego początków w średniowieczu aż po czasy współczesne. Ekspozycja została podzielona na dziesięć segmentów tematycznych, z których każdy przedstawia odmienny rozdział w historii Polski, zilustrowany poprzez oryginalne źródła pisane. Kuratorką wystawy jest dr Julia Wesołowska z Archiwum Państwowego w Poznaniu, której wiedza i pasja zaowocowały aranżacją łączącą klasyczne dziedzictwo pergaminów z nowoczesnymi metodami prezentacji.

Wśród eksponowanych obiektów znajdują się:

• średniowieczne akty fundacyjne, m.in. dokument z 1153 roku wystawiony przez Mieszka III Starego,
• unikatowe pieczęcie majestatyczne, takie jak ta Władysława Jagiełły z 1389 roku,
• odręczne listy królów i wodzów, w tym opis działań wojskowych autorstwa Jana III Sobieskiego,
• autografy bohaterów narodowych, jak Tadeusza Kościuszki i Jana Skrzyneckiego.

Nie zabrakło również źródeł z XX wieku, w tym materiałów z czasów PRL – notatek dotyczących represji wobec generała Emila Fieldorfa „Nila” oraz fotografii strajków „Solidarności” z sierpnia 1980 roku.

Widzowie mają również możliwość samodzielnego zgłębiania tematów dzięki specjalnym kodom QR, umieszczonym przy eksponatach. Po ich zeskanowaniu można przenieść się na stronę internetową i przejrzeć cyfrowe kolekcje tematyczne, takie jak:

• królewskie jadłospisy,
• fotografie z wojny polsko-bolszewickiej,
• zdjęcia Jana Pawła II z różnych okresów jego pontyfikatu.

To dodatkowe narzędzie edukacyjne pozwala na pogłębienie wiedzy i rozszerzenie kontekstu historycznego prezentowanych dokumentów.

Dziedzictwo narodowe w dokumentach – segmenty wystawy „Bezsenne głowy, co dźwigają korony…”

Każdy z dziesięciu segmentów ekspozycji stanowi oddzielną opowieść i prezentuje wybrane dokumenty związane z kluczowymi momentami polskiej historii:

1. U zarania Państwa Polskiego
   • Akt fundacyjny klasztoru cystersów w Łeknie z 1153 roku,
   • Reprodukcja rysunku Jana Matejki przedstawiająca Bolesława Chrobrego.
2. Rozbicie dzielnicowe
   • Dokument lokacyjny Lublina z 1317 roku,
   • Ikonografia świętej Jadwigi Śląskiej z XV wieku.
3. Korona Królestwa Polskiego
   • Wspomniana wcześniej pieczęć Władysława Jagiełły,
   • Jedyna w Polsce księga zastępcy króla z lat 1440–1447.
4. Wolna elekcja
   • List opisujący działania militarne autorstwa Jana III Sobieskiego,
   • Oryginał Konstytucji 3 maja 1791 roku.
5. Pod zaborami i walka o niepodległość
   • Autograf Tadeusza Kościuszki z 1794 roku,
   • Akt objęcia urzędu dyktatora przez Józefa Chłopickiego podczas powstania listopadowego.
6. II Rzeczpospolita i budowa niepodległego państwa
   • Odezwa Józefa Piłsudskiego do obywateli,
   • Mapy granic odradzającej się Rzeczypospolitej.
7. W cieniu wojny
   • Rozkazy generała Stefana „Grota” Roweckiego,
   • Fotografie zniszczeń wojennych w Warszawie i Toruniu.
8. Władza i opozycja w PRL
   • Dokumentacja dotycząca procesu gen. Emila Fieldorfa,
   • Zdjęcia z wieców „Solidarności”.
9. Nowy początek
   • Materiały z pierwszych wolnych wyborów w 1989 roku,
   • Dokumenty o przystąpieniu Polski do NATO i Unii Europejskiej.
10. O drugie milenium

• Obszerna dokumentacja obchodów milenijnych z 1966 roku – symbolicznych dla narodu momentów refleksji nad tożsamością.

Refleksja i dziedzictwo – wystawa jako opowieść o Polsce

Wystawa to coś więcej niż tylko ekspozycja zabytkowych dokumentów – to próba odpowiedzi na pytania o to, czym jest pamięć historyczna i jak ją kształtujemy. Przesłanie całego projektu odzwierciedlają słowa dr. Pawła Pietrzyka, Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych:
Chcemy, by każdy odwiedzający poczuł odpowiedzialność bohaterów narodowych i wielkich władców, którzy niejednokrotnie tracili sen, dźwigając koronę. Ich wybory pozostawiły ślady w dokumentach, które dziś przechowujemy.

Ta myśl stała się punktem wyjścia do zorganizowania wystawy, która nie tylko prezentuje, ale i angażuje – widzów, społeczeństwo, obywateli. Organizatorzy chcą zachęcić do zadania sobie kilku kluczowych pytań: jakie decyzje współcześnie kształtują naszą przyszłość? Co zostanie po nas? Jakie dokumenty, zdjęcia, cyfrowe ślady przekażemy kolejnym pokoleniom?

Bo – jak głosi hasło wystawy – to nasze wspólne archiwum – dziś otwarte szeroko dla każdego, kto pragnie dotknąć historii i odnaleźć w niej siebie.

W ramach projektu przygotowana została także wirtualna wersja wystawy, dzięki której wszyscy zainteresowani, niezależnie od miejsca zamieszkania, mogą zapoznać się z najcenniejszymi dokumentami. Internetowa ekspozycja pozwala przejrzeć zasoby Archiwów Państwowych w nowoczesny i przystępny sposób, co ma szczególne znaczenie w kontekście edukacji historycznej online.

To, co czyni tę wystawę wyjątkową, to nie tylko bogactwo prezentowanych źródeł, ale również narracja, która pozwala laikowi – uczniowi, turyście, pasjonatowi dziejów – zrozumieć, jak dokument staje się świadkiem wielkich decyzji, dramatów, zwycięstw i kompromisów.

Każdy list, każda pieczęć, każdy podpis to głos przeszłości, który wciąż może nas czegoś nauczyć. W świecie, w którym tempo życia rośnie, a informacje krążą z prędkością światła, wystawa przypomina o potrzebie zatrzymania się i uważnego wsłuchania w to, co mówią nam dawne rękopisy, mapy czy odręczne notatki.

Źródła: Archiwa Państwowe, gniezno24.pl