Tego dnia 1338 roku urodził się Karol V Mądry. Był synem Jana II Dobrego i Bony Luksemburskiej – córki króla Czech, Jana Luksemburskiego
Karol V Mądry od najmłodszych lat chorował na tajemniczą przypadłość, co powodowało, że unikał pola bitwy. Ta tajemnicza choroba spowodowała, że umarł w wieku zaledwie 40 lat. Nigdy nie dowodził armią, gdyż twierdził, że lepiej pozostawić to ekspertom. Lubił wystawne dworskie życie, a poza tym zbierał książki, które lubił czytać. Między innymi zlecił przekład na język francuski dzieł Arystotelesa. Podczas panowania Karola V Mądrego powstało wiele legend, które miały poprawić wizerunek króla Francji. Zbudował wiele murów obronnych, które okalały liczne paryskie budynki.
Ciekawostką jest to, że Bona Luksemburska, zwana też Juttą, bądź Guttą, początkowo miała zostać żoną Kazimierza Wielkiego. Taki projekt był planowany jeszcze przed ślubem najmłodszego syna Władysława Łokietka z Anną Aldoną Giedyminówną.
Była zatem szansa, żeby Bona Luksemburska została królową Polski. Jednak wkrótce Władysław Łokietek porzucił ten pomysł i związał swojego syna z córką księcia Giedymina, co złączyło na pewien czas Polskę i Litwę. Jan Luksemburski wydał swoją córkę za Jana II Dobrego, który był wtedy następcą tronu.
Co ciekawe, Bona Luksemburska nigdy nie została królową Francji, gdyż zmarła w 1349 roku, jeszcze przed koronacją swojego męża na króla. Jednak to ona była protoplastką królów Francji z dynastii Walezjuszy. Ponadto była między innymi przodkiem króla Anglii – Henryka VIII Tudora, a nawet polskiej królowej Bony Sforzy.
Karol kształcił się na dworze wraz z innymi chłopcami w swoim wieku: Filipem Orleańskim, jego wujem, trzema braćmi, Ludwikiem I Andegaweńskim, Janem z Berry i Filipem Śmiałym, a także m.in. z Ludwikiem Burbonem, Edwardem i Robertem z Baru, Godefrianem z Brabancji, Janem z Artois i Karolem z Artois.
Jego mentorem był prawdopodobnie Sylvestre de La Cervelle, który uczył go łaciny i gramatyki. Jego matka i babka ze strony ojca zmarły na czarną śmierć w 1349 roku, gdy opuszczał dwór, a jego dziadek, Filip VI, zmarł niedługo później, w 1350 roku.
Delfin
Zgodnie z traktatem rzymskim z 1349 roku delfinat miał przypaść synowi przyszłego króla Francji, Jana II Dobrego. Pierwszym delfinem z dynastii francuskiej został jego najstarszy syn, przyszły Karol V Mądry, który już w wieku 12 lat musiał sprawować władzę.
Od grudnia 1349 roku do marca 1350 roku rezydował w Grenoble, gdzie złożył uroczystą przysięgę wierności mieszkańcom, obiecał respektować ich prawa, potwierdził przywileje oraz ogłosił amnestię, z wyłączeniem skazanych na śmierć.
8 kwietnia 1350 roku Karol poślubił swoją kuzynkę Joannę de Bourbon, na co wcześniej uzyskano papieską zgodę. Małżeństwo opóźniła śmierć jego matki oraz babki, Joanny Burgundzkiej. Sam Karol także poważnie chorował w tym czasie. Z uwagi na epidemię ograniczono wielkie zgromadzenia, co wpłynęło na skromny charakter ceremonii ślubnej.
Delfinat miał strategiczne znaczenie dla Francji, kontrolując dolinę Rodanu – kluczowy szlak handlowy między Morzem Śródziemnym a północą Europy – oraz umożliwiając bliskie kontakty z Awinionem, ważnym centrum dyplomatycznym. Mimo młodego wieku, Karol aktywnie umacniał swoją pozycję, m.in. interweniując w konflikty między wasalami, co przyniosło mu doświadczenie potrzebne w późniejszym życiu.
Gdy ojciec był w niewoli
Po śmierci swojego dziadka Filipa VI, Karol został wezwany do Paryża i wziął udział w koronacji swojego ojca Jana II Dobrego 26 września 1350 roku w Reims. Król Jan był uznawany za pochopnego władcę, który, podobnie jak wcześniejsi feudalni królowie, alienował szlachtę przez arbitralne decyzje i faworyzowanie wątpliwych współpracowników.
Wojna stuletnia z Anglią została wznowiona w 1355 roku. W 1356 roku armia francuska pod wodzą Jana została rozbita pod Poitiers przez siły angielskie, a sam król trafił do niewoli. Karol, dowodzący jednym z batalionów, wycofał swoje siły na początku bitwy, co wzbudziło kontrowersje. Po klęsce delfin powrócił do Paryża i zwołał Stany Generalne w celu uzyskania funduszy na obronę kraju.
Stany Generalne, prowadzone przez Étienne’a Marcela, domagały się reform, m.in. zastąpienia królewskich ministrów i przyznania sobie prawa do zatwierdzania podatków. Delfin odmówił, zdymisjonował Stany i opuścił Paryż. W 1357 roku Stany przedstawiły Wielkie Zarządzenie, które ograniczało władzę królewską, ale Jan odrzucił je, będąc w niewoli.
W 1358 roku Marcel wspierał Karola Złego, pretendenta do tronu, i organizował zamachy, które osłabiły jego pozycję. Po zamordowaniu królewskich marszałków przez tłum pod wodzą Marcela, poparcie dla Stanów Generalnych znacząco osłabło.
Marcel został zamordowany 31 lipca 1358 roku, co pozwoliło Karolowi odzyskać kontrolę nad Paryżem. Delfin ogłosił amnestię dla wszystkich poza najbliższymi współpracownikami Marcela. Ta seria wydarzeń wzmocniła Karola, przygotowując go do przyszłej roli jako króla Francji.
Traktat z Brétigny
Po bitwie pod Poitiers pojmanie króla Jana dało Anglikom przewagę w negocjacjach. W 1359 roku Jan podpisał traktat londyński, przekazując Anglii większość zachodniej Francji i zgadzając się na okup.
Delfin, wspierany przez Stany Generalne, odrzucił te warunki, co skłoniło króla Edwarda do ponownej inwazji. Mimo angielskiego marszu na Reims i Paryż, Karol unikał bezpośrednich starć, polegając na wzmocnionych fortyfikacjach miejskich. Ostatecznie Edward nie zdołał wymusić bitwy i zgodził się na zmniejszenie swoich roszczeń.
Traktat w Brétigny z 1360 roku oddał Anglikom jedną trzecią zachodniej Francji (Akwitanię i Gaskonię) i zmniejszył okup. Król Jan odzyskał wolność w 1361 roku, a jego syn Ludwik Andegaweński zastąpił go jako zakładnika.
Tymczasem Karol przeżył osobistą tragedię – pod koniec 1360 roku zmarły jego córki Joanna i Bonne. Delfin był głęboko przygnębiony, a jednocześnie zmagał się z własnym zdrowiem, cierpiąc na objawy przypisywane zatruciu arszenikiem.
Po powrocie Jan ponownie okazał się nieefektywnym władcą. Gdy Ludwik Andegaweński zbiegł z angielskiej niewoli, Jan zdecydował się wrócić do Londynu jako zakładnik. Zmarł tam w kwietniu 1364 roku, kończąc swoje burzliwe panowanie.
Król Karol V Mądry
Karol został koronowany na króla Francji w 1364 roku. Inteligentny i skryty władca cierpiał na podagrę i ropień będący skutkiem próby otrucia. Choć wydawał się poważny, a jego małżeństwo z Joanną Burbon było szczęśliwe, a śmierć pięciorga dzieci głęboko nim wstrząsnęła.
Jego rządy skupiały się na odzyskaniu ziem utraconych w traktacie z Brétigny i eliminacji kompanii najemników („Tard-Venus”), które po wojnie grabiły Francję. Karol powierzył zadanie Bertrandowi du Guesclinowi, który w 1364 roku pokonał Karola II z Nawarry pod Cocherel.
Jeszcze w 1364 roku szpieg Anglików informował, że nowy król, czyli właśnie Karol V Mądry, chciał mamić Anglików pięknymi słówkami, aby ci uwolnili francuskich zakładników. Jak tylko Anglicy wypuściliby zakładników, król planował odbić francuskie tereny zajęte przez Anglików.
Najemników wysłano do Kastylii, by wesprzeć Henryka w wojnie domowej przeciw królowi Piotrowi Okrutnemu, sprzymierzonemu z Anglikami. Du Guesclin odniósł sukcesy, wypierając Piotra z Kastylii, ale został pokonany w 1367 roku pod Nájerą przez Anglików dowodzonych przez Księcia Walii. Mimo to, Karol wykupił go z niewoli i w 1369 roku du Guesclin pokonał Piotra w bitwie pod Montiel, zapewniając tron Henrykowi i sojusz z Kastylią.
Karol V Mądry i wojna stuletnia
Karol wznowił wojnę z Anglią w 1369 roku, gdy szlachta Gaskonii oskarżyła Księcia Walii o tyranię. Karol wybrał strategię wyniszczenia, unikając decydujących starć. Francusko-kastylijska flota zniszczyła Anglików pod La Rochelle w 1372 roku. Du Guesclin, jako konetabl Francji, prowadził skuteczne rajdy, oblężenia i bitwy, m.in. zwyciężając Roberta Knollesa pod Pontvallain.
W 1375 roku Karol odzyskał większość angielskich terytoriów we Francji, z wyjątkiem Calais i Gaskonii, praktycznie unieważniając traktat z Brétigny. Strategia Karola znacząco wzmocniła Francję, przygotowując grunt pod dalsze sukcesy.
Ujawniło się też, że Karol V Mądry nie przepadał za prowadzeniem wojen. Unikał bitew, a jego celem było nękanie Anglików oraz zajęcie jak największej liczby zamków i twierdz. Sam Karol V nie brał czynnego udziału w działaniach wojennych, ale z pomocą swoich zdolnych generałów Bertranda du Guesclina i Oliviera de Clissona udało mu się w ciągu dwunastu lat odzyskać większość utraconej w 1360 roku części Francji. Resztę zostawił swoim następcom. Do odzyskania z rąk Anglików pozostało między innymi: Calais, Cherbourg, Brest, Bordeaux oraz Bajona.
Stosunki z królem Węgier i Polski – Ludwikiem Andegaweńskim
Pod koniec 1373 roku Ludwik Andegaweński poprosił papieża Grzegorza XI o wstawiennictwo u króla Francji – Karola V Mądrego. Celem było, aby z pomocą króla Karola V Mądrego obsadzić tron w Neapolu. Papież Grzegorz XI wyraził zgodę, a w 1374 roku Ludwik Andegaweński wysłał na francuski dwór poselstwo, którego zadaniem było przeprowadzić negocjacje w sprawie małżeństwa jednej z córek króla Ludwika Andegaweńskiego, z synem Karola V Mądrego – Ludwikiem Orleańskim. W skład poselstwa weszli:
- biskup Zagrzebia – Stefan z Kanizsu,
- ban Sławonii – Piotr Czudar
- oraz włoski dyplomata, rycerz – Szymon Podio z Perugii.
Ludwik Andegaweński chciał z pomocą Francji odzyskać tron Neapolu dla jednej ze swoich córek. Poselstwu udało się zawrzeć korzystny dla Węgier układ, zgodnie z którym Karol V Mądry zgodził się ożenić swojego syna – Ludwika Orleańskiego z córką Ludwika Węgierskiego – Katarzyną. Kiedy już wszystko było zapięte na ostatni guzik, na drodze stanął sam papież, którego zdaniem nabycie przez Węgry praw do tronu w Neapolu sprawiłoby, że Węgry nabiorą wtedy zbyt duże znaczenie.
Papież zwrócił się do królowej Neapolu – Joanny I, a więc byłej bratowej Ludwika Andegaweńskiego, aby powiadomić ją o planach króla Węgier. Ludwikowi papież powiedział, że powinien on poznać także jej opinię.
Królowa Joanna absolutnie nie zgodziła się na ten mariaż, ale mimo jej sprzeciwu Ludwik Andegaweński nadal prowadził negocjacje z Karolem V Mądrym. W Paryżu zawarto również aneks do tej umowy. Zgodnie z nim, gdyby Katarzyna zmarła przed ślubem, Ludwik Orleański miał ożenić się z którąś z jej sióstr albo bratanic Ludwika Andegaweńskiego. Gdyby to jednak Ludwik Orleański pierwszy odszedł z tego świata, to Katarzyna miała zostać żoną drugiego syna Karola V Mądrego – Karola VI Szalonego.
Do negocjacji Ludwika Andegaweńskiego z Karolem V Mądrym włączył się także cesarz Karol IV Luksemburski. Obawiał się on, że małżeństwo Katarzyny Andegaweńskiej z którymś z synów Karola V Mądrego doprowadzi do tego, że Luksemburgowie stracą prawo do korony św. Stefana. W 1378 roku zmarł cesarz Karol IV Luksemburski, jak i najstarsza córka Ludwika Andegaweńskiego – Katarzyna Andegaweńska.
W obliczu tych wydarzeń, w roku następnym (1379) zaczęto negocjacje zmierzające do tego, aby wydać średnią córkę Ludwika Węgierskiego – Marię za syna Karola IV Luksemburskiego – Zygmunta. Sam Karol V Mądry zmarł w 1380 roku, a Ludwik Andegaweński dwa lata później.
Gdy Ludwik Węgierski był chory, poprosił o pomoc w leczeniu Karola V Mądrego. Francuski monarcha polecił siostrzeńcowi Kazimierza Wielkiego Polaka – Jana Radlicę, który we Francji zdobył ogromną popularność. Radlica przybył nad Balaton w 1376 roku. Był ostatnią nadzieją dla ojca Jadwigi Andegaweńskiej. Żaden z lekarzy nie był w stanie wyleczyć króla z tej tajemniczej przypadłości.
Kiła?
Przy okazji choroby króla Węgier i Polski pojawia się tajemnicze słowo „lepra”. Można je przetłumaczyć zarówno jako trąd, ale też kiła.
Hipoteza o tym, jakoby Ludwik Węgierski zmarł na kiłę ma wielu przeciwników, którzy zwracają uwagę na to, że pojawiła się ona w Europie pod koniec XV wieku, a więc gdy Ludwik Węgierski już dawno nie żył. Zwolennicy tej hipotezy twierdzą jednak, że już w XIV wieku występowały liczne przypadki syfilisu.
Stanisław A. Sroka, autor Genealogii Andegawenów węgierskich, twierdzi, że przy obecnym stanie badań nie można stwierdzić, na co dokładnie zmarł pierwszy przedstawiciel dynastii Andegawenów na polskim tronie.
Jedno jest pewne. Monarcha, o którym rozmawiamy był wierny swojej żonie – Elżbiecie Bośniaczce, zatem istnieje małe prawdopodobieństwo, że mógł zarazić się chorobą weneryczną.
Karol V Mądry i Wielka Schizma Zachodnia
Pod koniec swojego panowania Karol V Mądry wplątał się w poważny konflikt wewnętrzny Kościoła katolickiego. W XIV wieku papieże pozostawali pod silnym wpływem Francji i rezydowali w Awinionie.
Papież Grzegorz XI, sam będący Francuzem i sojusznikiem króla Francji, dostrzegał jednak spadek prestiżu papiestwa oraz utratę wpływów w Państwie Kościelnym. Pod wpływem mistyczki Katarzyny ze Sieny postanowił na stałe powrócić do Rzymu. Karol próbował odwieść go od tego zamiaru, lecz bez skutku. Wkrótce po powrocie do Rzymu Grzegorz XI zmarł, a jego następcą został Bartolomeo Prignano, arcybiskup Bari, który przyjął imię Urbana VI.
Nowy papież szybko naraził się wielu kardynałom, a kilku z nich nawet skazał na śmierć. W odpowiedzi francuscy kardynałowie uznali wybór Urbana VI za nieprawomocny i podczas kolejnego konklawe w tym samym roku wybrali Roberta z Genewy, który przyjął imię Klemensa VII.
Klemens VII, nie zdobywszy szerokiego poparcia ani możliwości osiedlenia się w Rzymie, wydawał się mieć niepewną pozycję. Mimo to Karol V, ignorując ostrzeżenia teologów z Sorbony, którzy odradzali poparcie dla antypapieża i przestrzegali przed rozłamem, uznał Klemensa VII za prawowitego papieża i udzielił mu schronienia w Awinionie.
Wkrótce Europa podzieliła się na zwolenników dwóch obediencji – rzymskiej i awiniońskiej – co doprowadziło do poważnego kryzysu autorytetu papiestwa. Zachodni Kościół przez kilkadziesiąt lat pogrążał się w chaosie i rozłamie. Decyzja Karola o wsparciu dla Klemensa VII do dziś jest uznawana za jeden z największych błędów jego panowania, rzucając cień na jego dorobek polityczny.
W ostatnich latach życia Karol V Mądry skoncentrował się na wzmacnianiu Normandii i neutralizowaniu Karola z Nawarry. Próby negocjacji pokojowych z Anglikami nie przyniosły rezultatów, a wysokie podatki, przeznaczone na finansowanie wojen, wywołały niezadowolenie wśród klasy pracującej.
We wrześniu 1380 roku stan zdrowia króla pogorszył się, gdy ropień na jego ramieniu wysechł, co zapowiadało rychłą śmierć. Na łożu śmierci, być może w trosce o swoją duszę, Karol ogłosił zniesienie podatku od paleniska, który był kluczowym źródłem dochodów państwa. Choć zarządzenie to było niewykonalne, jego ogłoszenie podsyciło niezadowolenie. Rząd, odmawiając obniżenia innych podatków, sprowokował wybuch powstania w 1381 roku.
Karol zmarł 16 września 1380 roku, pozostawiając tron swojemu 11-letniemu synowi, Karolowi VI. Został pochowany w bazylice St. Denis, niedaleko Paryża.
Dlaczego Karol V ma przydomek „Mądry”?
Karol V Mądry był niezwykle wykształconym monarchą, którego polityka była inspirowana Polityką Arystotelesa (którą za jego panowania przetłumaczono na język francuski, tak jak Etykę nikomachejską i Ekonomię ) i świetlanym przykładem jego poprzednika, Ludwika Świętego.
Kochał jednak przepych i wydawał na to więcej pieniędzy, niż pozwalał mu na to jego skarbiec. Uwiecznił swoje imię, budując pałace i twierdze (m.in. Vincennes i Bastylię), powiększył Luwr, który zaczął powstawać za czasów Filipa Augusta, i założył dużą Bibliotekę Królewską (szczegółowo opisaną przez XIX-wiecznego francuskiego historyka Leopolda Delisle’a), którą wzbogacił rzadkimi książkami.
Podniósł wiek pełnoletności dla królów francuskich do 14 lat i przyznał dodatek dla synów królewskich zamiast tradycyjnego apanażu.
Karol podczas swojego panowania przywiązywał dużą wagę zarówno do królewskiej ceremonii, jak i politycznej teorii naukowej. Jego styl życia dla współczesnych i przyszłych pokoleń symbolizował refleksyjne podejście do władzy, zgodne z ideałami Arystotelesa. Był również wyrazem tradycji francuskiego królestwa, nawiązując do św. Ludwika, Karola Wielkiego i Chlodwiga. Te idee zostały przedstawione w jego Księdze Koronacyjnej z 1364 roku, przechowywanej obecnie w Bibliotece Brytyjskiej.
Bibliografia:
- Allmand Christopher, Wojna stuletnia konflikt i społeczeństwo, Kraków 2012.
- Baczkowski Krzysztof, Wielka Historia Świata. T. 5 Późne średniowiecze, Kraków 2005.
- Baszkiewicz Jan, Historia Francji, Wrocław 2004.
- Kędzierski Jerzy, Dzieje Anglii do roku 1485, Wrocław- Warszawa- Kraków 1966.
- Knecht Robert J., Walezjusze. Królowie Francji 1328-1589, Kraków 2019.
- Potkowski Edward, Crécy – Orlean 1346- 1429, Warszawa 1986.
- Potter David, France in the Later Middle Ages 1200–1500, Oxford 2003.
- Słownik władców Europy średniowiecznej, pod red. Józefa Dobosza, Poznań 2005.
- Sroka Stanisław A., Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 2015.
Fot. Obraz Karol V Mądry, król Francji, François-Louis Dejuinne, Pałac w Wersalu
