najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce 2024

Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce 2024 roku

Co roku pojawiają się rankingi, w których prezentowane są fascynujące wydarzenia związane z odkryciami archeologicznymi. Przygotowaliśmy dla Ciebie subiektywny ranking 11 odkryć. Najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce 2024 roku to m.in. wikiński miecz odnaleziony w Wiśle czy celtycki hełm. Co jeszcze?

1. Rekonstrukcja twarzy wampirki Zosi

W 2022 roku zespół naukowców z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dokonał niezwykłego odkrycia w miejscowości Pień, niedaleko Bydgoszczy. Odnaleziono tam grób młodej kobiety z XVII wieku, który wyróżniał się niezwykłymi elementami ochronnymi: sierpem na szyi i trójkątną kłódką na dużym palcu lewej stopy.

Dzięki badaniom interdyscyplinarnym w tym roku udało się odtworzyć jej wygląd, co pozwoliło niemal spotkać się z osobą sprzed wieków. Prace archeologiczne w Pniu prowadzone są od 2005 roku, pod kierownictwem prof. Dariusza Polińskiego. Odkrycie grobu z sierpem i kłódką, które miało miejsce dwa lata temu, wzbudziło duże zainteresowanie badaczy i opinii publicznej. Specyfika tego pochówku rzuca światło na głęboko zakorzenione lęki i wierzenia ludzi tamtej epoki.

Unikalne przedmioty w grobie – sierp i kłódka – interpretowane są jako środki zabezpieczające, mające zapobiec powrotowi zmarłej do świata żywych. Sierp, umieszczony na szyi, miał rzekomo przeciąć ciało, gdyby próbowała opuścić grób, a kłódka miała symbolizować zamknięcie cyklu życia.

Prof. Poliński wyjaśnia, że tego rodzaju praktyki nie sugerują, że kobieta była uznawana za wampira, lecz raczej, że była postrzegana jako osoba „niezwykła”, co mogło wynikać z choroby lub wyglądu, wzbudzając obawy wśród lokalnej społeczności.

Rekonstrukcji twarzy kobiety podjął się szwedzki rzeźbiarz i archeolog, Oscar Nilsson, który od lat specjalizuje się w odwzorowywaniu wizerunków osób z przeszłości. Jego prace, znane z precyzji i realizmu, opierają się na szczegółowych badaniach antropologicznych i technologii, takich jak druk 3D.

Nilsson rozpoczął proces rekonstrukcji od stworzenia trójwymiarowego modelu czaszki, na którym opierał dalsze prace, uwzględniając tkankę mięśniową i skórę. Celem było odwzorowanie nie tylko rysów twarzy, ale także detali takich jak zmarszczki, blizny i ślady ewentualnych urazów.

W trakcie rekonstrukcji napotkano trudności, zwłaszcza w odwzorowywaniu uszu i końca nosa, ale dzięki analizom genetycznym i izotopowym, przeprowadzonym przez specjalistów z Uniwersytetu w Uppsali i Uniwersytetu Nowego Meksyku, udało się dokładniej określić pochodzenie kobiety. Wskazano, że najprawdopodobniej pochodziła z północnej Europy, najpewniej ze Skandynawii. To odkrycie miało wpływ na interpretację jej cech, takich jak kolor skóry, oczu i włosów, dodając rekonstrukcji realizmu.

Ważnym elementem była także obecność zmian patologicznych na mostku, gdzie wykryto nowotwór, co mogło wywoływać dodatkowy niepokój wśród współczesnych jej osób. Zmiany te uwzględniono w rekonstrukcji, co nadało jej jeszcze bardziej realistyczny wygląd.

Dzięki pracy Oscara Nilssona oraz wyników badań genetycznych powstał hiperrealistyczny obraz kobiety, który pozwala współczesnym ludziom zobaczyć osobę sprzed setek lat. Rekonstrukcja nie tylko ukazuje fizyczne cechy zmarłej, ale także przybliża jej historię i charakter.

Premiera wizerunku miała miejsce 28 października 2024 roku, kiedy to Nilsson zaprezentował swój projekt. Tego samego dnia na ekranach telewizyjnych w Szwecji, a później w Wielkiej Brytanii i USA, wyemitowano dokument „Field of Vampires”, który opowiada historię odkrycia i rekonstrukcji. W Polsce dokument zostanie wyemitowany w 2025 roku. Produkcja ta pozwoli szerszej publiczności zapoznać się z badaniami i pracą Nilssona, a także z historią tej tajemniczej kobiety.

2. Miecz we Włocławku

Miecz wikinga z IX-X wieku, odnaleziony przypadkowo na dnie Wisły we Włocławku, to wyjątkowe znalezisko, ponieważ w Polsce odnaleziono tylko trzynaście takich mieczy.

Sambor Gawiński, wojewódzki konserwator zabytków, podkreślił, że odkrycie miało charakter całkowicie przypadkowy. Miecz, wydobyty podczas pogłębiania basenu portowego przy ul. Piwnej, prawdopodobnie należał do wikinga. W Europie znaleziono około 170 takich mieczy, a w Polsce tylko kilka.

Miecz, wykonany z stali o precyzyjnie dobranej domieszce węgla, charakteryzuje się wysoką jakością wykonania, trudno osiągalną nawet współcześnie. Wikingowie posługiwali się takimi mieczami, ale produkowano je najprawdopodobniej w Zachodniej Europie. Archeolog Joanna Sosnowska porównała odkrycie do Stradivariusa w świecie broni, wskazując na jego niezwykłą wartość. Miecz zachował się w dobrym stanie.

Prof. Wojciech Chudziak z UMK zaznaczył, że takie miecze miały duże znaczenie ceremonialne i prestiżowe, szczególnie w okresie chrześcijańskim. Dotychczas w Polsce odkryto ich tylko trzynaście, każdy z indywidualnymi cechami. Po konserwacji liczy się na ujawnienie dodatkowych zdobień i inkrustacji.

Włocławek, będący miejscem znaleziska, leży na szlakach handlowych, co zwiększa prawdopodobieństwo, że miecz należał do wojownika wikińskiego.

3. Unikatowy hełm celtycki na Mazowszu

Naukowcy z Państwowego Muzeum Archeologicznego, we współpracy z Wydziałem Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, dokonali odkrycia około 300 różnych zabytków na stanowisku archeologicznym „Łysa Góra” w gminie Chorzele.

Wśród najcenniejszych znalezisk znajduje się hełm celtycki z IV w. p.n.e., pierwszy tego typu w Polsce. Dotąd w Polsce odkryto jedynie późniejsze hełmy, datowane na I w. p.n.e., jak ten z Siemiechowa. Początkowo archeolodzy uznali hełm za naczynie starożytne, ponieważ takie przedmioty występują na tych ziemiach częściej niż hełmy.

Hełmy z okresu wczesnego lateńskiego, charakterystycznego dla celtyckiej sztuki rozwijającej się między IV a III w. p.n.e., są bardzo rzadkie. Wcześniejsze badania na Łysej Górze, prowadzone w latach 70. i 80. XX wieku, odkryły jedynie drobne zabytki, głównie fragmenty ozdób związanych z handlem.

Oprócz hełmu, naukowcy znaleźli także inne przedmioty związane z codziennym życiem, takie jak narzędzia rolnicze, w tym siekiery żelazne o prostokątnych przekrojach, półkoski oraz ostrza nożyc, prawdopodobnie do przycinania wełny owczej. Celtowie byli znani z wprowadzenia narzędzi żelaznych i rozwoju technik rolniczych oraz hodowlanych.

Odkrycie to jest również ważne, ponieważ dotąd sądzono, że wpływy celtyckie obejmowały głównie południową Polskę, Śląsk i Małopolskę. Odkrycia na Łysej Górze sugerują, że Celtowie dotarli znacznie dalej na północ, do regionów o mniej sprzyjających warunkach naturalnych. Badacze przypuszczają, że osada w Chorzelach, usytuowana w pobliżu bagnistych terenów, miała charakter obronny.

Posiadała palisadę, wały i fosę, co sugeruje, że mieszkańcy bronili wartościowego surowca – bursztynu. Dr Wojciech Borkowski z Państwowego Muzeum Archeologicznego uważa, że handel bursztynem mógł być głównym powodem osiedlania się Celtów w tak odległych i trudnych warunkach.

4. Talar Zygmunta III Wazy

Niesamowite odkrycie miało miejsce w okolicach Pomiechówka, gdzie członkowie Stowarzyszenia Historyczno-Badawczego Triglav, Sławomir i Szymon Milewscy, wspólnie z Polskim Stowarzyszeniem Poszukiwaczy „Husaria”, natrafili na skarb w postaci 17 srebrnych monet. Ich wartość historyczna jest ogromna, a szacowana wartość materialna wynosi około pół miliona złotych.

Monety, które datowane są na XVI i XVII wiek, są wyjątkowymi „białymi krukami”. Piotr Duda z Triglava zaznacza, że skarb ten jest jednym z największych odkryć tego typu na Mazowszu, a ich wartość materialną określa się na około pół miliona złotych.

W skład skarbu wchodzi m.in. talar Zygmunta III Wazy z 1630 roku, bity w mennicy toruńskiej, który jest wyjątkowy, a jego wartość na aukcjach może osiągać nawet kilkadziesiąt tysięcy złotych. Inne monety w depozycie pochodzą z Niemiec, Niderlandów i innych regionów, takich jak Księstwo Palatynatu, Tyrol, Brandenburgia czy Saksonia.

Poszukiwacze nie ukrywają swojej radości z odkrycia, które zaskoczyło wszystkich. Domysły dotyczące pochodzenia skarbu obejmują możliwość ukrycia go przez uczestników wojny trzydziestoletniej lub innych osób związanych z walkami, w tym bitwą pod Nowym Dworem Mazowieckim w 1655 roku. Duda sugeruje, że może to być skarb zakopany przez najemników lub bogatego kupca, który obawiał się rabunku.

Monety zostały przekazane do Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a poszukiwacze wyrażają nadzieję, że skarb zostanie przekazany do Muzeum Kampanii Wrześniowej i Twierdzy Modlin, gdzie mógłby zostać odpowiednio przechowany i zaprezentowany.

5. Depozyt z Hrubieszowa

Na początku 2024 roku, w regionie hrubieszowskim, miało miejsce niezwykłe odkrycie archeologiczne. Pan Mateusz Filipowicz, w trakcie poszukiwań na terenie Lasów Państwowych, natrafił na depozyt militariów.

Początkowo przedmioty były pokryte silną korozją i trudno było określić, co to za zabytki, ale po ich oczyszczeniu okazało się, że są to cenne znaleziska archeologiczne. Całość odkrycia trafiła do Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, gdzie archeolodzy dokonali wstępnej analizy.

Znaleziono 15 przedmiotów, w tym 9 żelaznych grotów włóczni, 2 topory bojowe, 1 siekierę tulejowatą, a także przedmioty trudne do jednoznacznej identyfikacji, takie jak imacz do tarczy czy dłuta. Większość przedmiotów pochodzi prawdopodobnie z okresu kultury przeworskiej (I w. p.n.e. – II/III w. n.e.) i może wskazywać na plemiona związane z Wandalami lub Gotami.

Zespół archeologów wysnuł hipotezę, że broń mogła być ukryta w czasach, gdy na południu Europy istniało Imperium Rzymskie. Jest możliwe, że broń ta została zgromadzona i ukryta w trudnym, podmokłym terenie, być może przez wojowników. Odkrycie wskazuje na celowe zdeponowanie broni w celu jej ukrycia lub ochrony.

6. Skarb pustelnika z Gór Świętokrzyskich

Świętokrzyska Grupa Eksploracyjna dokonała niezwykłego odkrycia w lesie w Pasmie Jeleniowskim, gdzie znaleziono zbiór monet z XVII i XVIII wieku. W skład znaleziska wchodziły orty, szóstaki, krajcary, kopiejki, a także wyjątkowy dukat hamburski z 1648 roku, który prawdopodobnie pełnił rolę medalika, co czyni go szczególnie interesującym.

Monety mogą mieć związek z postacią Antoniego Jaczewicza, legendarnego pustelnika, który w 1708 roku założył pustelnię w Pasmie Jeleniowskim. Jaczewicz, samozwańczy eremita, przekonywał ludzi do swojej zdolności uzdrawiania z dżumy. Z czasem pustelnia, dzięki zgromadzonemu majątkowi, stała się warownią, której strażnicy dokonywali rabunków na pątnikach i okolicznych majątkach.

Działalność Jaczewicza została jednak zakończona przez miejscową szlachtę, która przekazała go krakowskiemu sądowi biskupiemu. Po ucieczce i kontynuowaniu swojej działalności, Jaczewicz został ponownie schwycony w 1712 roku, skazany na dożywocie i osadzony w lochu w Częstochowie.

7. Grób masowy w Dolinie Śmierci w Chojnicach

W maju 2024 roku w Dolinie Śmierci w Chojnicach, podczas prac poszukiwawczych prowadzonych przez prokuratorów IPN i biegłych, odkryto dwie masowe mogiły, w których znajdowały się szczątki co najmniej 100 osób.

W pierwszej mogile odnaleziono pozbawione układu anatomicznego szczątki 20 osób, w tym kobiet i mężczyzn w wieku 20–40 lat, a także przedmioty należące do ofiar, takie jak ozdobne spinki do mankietów, medaliki, klucze i fragmenty odzieży. Przedmioty te wskazują, że ofiarami były osoby cywilne.

W drugiej mogile znajdowało się co najmniej 80 szczątków mężczyzn, głównie w wieku 22–30 lat. Na czaszkach części ofiar widoczne były otwory po pociskach, co wskazuje na to, że zginęły one w wyniku strzałów. Ustalenia śledztwa oraz oględziny wskazują, że były to najprawdopodobniej ofiary masowych egzekucji przeprowadzonych przez niemieckich funkcjonariuszy na pensjonariuszach Krajowego Zakładu Opieki Społecznej w Chojnicach, którzy zostali zamordowani pod koniec października 1939 roku.

Podczas wykopalisk zabezpieczono także łuski i pociski, które pochodziły z broni używanej przez niemieckie służby i paramilitarne jednostki Selbstschutzu. Wskazuje to na możliwe szczegóły egzekucji, w tym na to, że strzały były oddawane do ofiar leżących w wykopanych transzejach lub że dobijano żyjących jeszcze ludzi.

8. Najstarszy drewniany kościół w Polsce, Gdańsk

Odkrycie archeologiczne na działce po dawnej lodziarni „Miś” w Gdańsku może mieć ogromne znaczenie dla historii miasta i Pomorza Wschodniego. W trakcie badań, prowadzonych przez Sylwię Kurzyńską i dr Monikę Kasprzak, natrafiono na relikty drewnianej konstrukcji, która może być najstarszym kościołem w Gdańsku, datowanym na połowę XII wieku. Jeśli teza ta zostanie potwierdzona, będzie to jedno z najważniejszych odkryć archeologicznych ostatnich lat w Polsce.

Odsłonięty budynek ma plan krzyża greckiego i składa się z siedmiu warstw dębowych belek, których wiek określono na lata 30. XII wieku dzięki dendrochronologii. Odkrycie sugeruje, że jest to kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, wspomniany w średniowiecznych dokumentach jako pierwsza świątynia na terenie grodziska gdańskiego. Dotychczas sądzono, że była to budowla kamienna, jednak nowe ustalenia wskazują na drewnianą konstrukcję, co czyni odkrycie jeszcze bardziej fascynującym.

W pobliżu konstrukcji odkryto cmentarzysko, na którym pochowano około 250 osób. W grobach znaleziono m.in. złote nici, żelazny grot oraz sygnet, co może świadczyć o sakralnym charakterze miejsca. Analizy drewna trumien oraz fakt odnalezienia ossuarium zawierającego 28 czaszek wskazują na długotrwałe użytkowanie tego cmentarza od XII wieku.

Odkrycie to jest wyjątkowe nie tylko w kontekście Gdańska, ale całego Pomorza, ponieważ drewniane świątynie z tego okresu były rzadkością, szczególnie w regionach, gdzie dostęp do kamienia budowlanego był łatwy. Ponadto brak analogii do innych znanych budowli z tego okresu sprawia, że odkrycie to jest niezwykle cenne.

Mimo zaawansowanego postępu w badaniach, naukowcy podkreślają, że na obecnym etapie nie można jednoznacznie określić funkcji odkrytej konstrukcji. Dalsze badania i analiza znalezisk będą kluczowe, aby wyjaśnić pełne znaczenie tego odkrycia. Konserwacja drewnianych elementów budowli stanowi również wyzwanie, a jednym z rozważanych rozwiązań jest ich wydobycie i ekspozycja w muzeum.

Odkrycie to ma potencjał, aby rzucić nowe światło na początki chrześcijaństwa na Pomorzu Wschodnim oraz rozwój Gdańska w średniowieczu. Wkrótce odbędzie się konferencja naukowa, na której zostaną zaprezentowane wyniki tych przełomowych badań.

9. Grób Huna, Czulice

W Czulicach (powiat krakowski) archeolodzy dokonali wyjątkowego odkrycia – grobu dwójki dzieci z czasów Wędrówek Ludów. Grób, datowany na lata 395–418, zawiera szczątki dwóch chłopców, z których jeden był Hunem, a drugi Europejczykiem. To jedno z pierwszych tego typu odkryć w Polsce, a badania nad nim mogą dostarczyć nowych informacji na temat interakcji między Hunami a lokalną ludnością w V wieku n.e.

Oprócz dwóch szkieletów dzieci w grobie znaleziono także szczątki psa, kota i wrony, co wzbogaca analizę o dodatkowy kontekst. Hun, który miał zdeformowaną czaszkę, był pochowany z bogatym wyposażeniem: złotym kolczykiem, żelaznym nożem, srebrnymi sprzączkami do pasa i glinianym naczyniem.

Taki rodzaj wyposażenia wskazuje na rytuał „w zaświaty”. Z kolei drugi chłopiec, Europejczyk, był pochowany w nietypowy sposób – jego głowa została przeniesiona w okolice nóg, co rodzi pytania o intencje pochówku. Może to sugerować, że był on ofiarą rytualną, zwłaszcza biorąc pod uwagę, że w tym okresie w Polsce dominowały pochówki spalone na stosach.

Badania tomograficzne i rekonstrukcja 3D ujawniły, że Hun miał problemy zdrowotne, w tym zwiększone ciśnienie śródczaszkowe, co mogło wpływać na jego deformację czaszki. Kości obu dzieci wykazują, że były one dobrze odżywiane, co sugeruje, że miały znaczenie w swoich społecznościach.

To odkrycie jest niezwykle cenne, ponieważ pozwala na zgłębienie wiedzy o kontaktach i interakcjach między koczowniczymi ludami Hunów a osiadłymi społecznościami w Polsce. Możliwe, że Hunowie wchodzili w interakcje z lokalną ludnością w sposób mniej brutalny, niż często przedstawiano w antycznych przekazach. Badania genetyczne i mikrobiologiczne szczątków mają pomóc w dalszym zrozumieniu tych relacji, w tym analizy chorób odzwierzęcych, które mogły być przenoszone przez zwierzęta towarzyszące ludziom.

Odkrycie to stanowi ważny krok w badaniach nad Wędrówkami Ludów i ich wpływem na kształtowanie się społeczeństw Europy w okresie późnego antyku.

10. Moneta Albrechta Hohenzollerna

W Kamieniu Pomorskim archeolodzy odkryli bardzo rzadką renesansową srebrną monetę – trojak (3 grosze) z mennicy w Królewcu, z wizerunkiem Albrechta Hohenzollerna, ostatniego Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego i późniejszego Księcia Prus. Znalezisko to jest szczególne, ponieważ moneta ta jest niezwykle rzadko spotykana w północnej części Pomorza Zachodniego.

Albrecht Hohenzollern, który złożył hołd lenny królowi Zygmuntowi Staremu w 1525 roku, był kluczową postacią w historii Prus Książęcych. W 1544 roku założył Uniwersytet w Królewcu, na wzór Akademii Krakowskiej, oraz fundował stypendium dla Jana Kochanowskiego, znanego polskiego poety. Moneta została prawdopodobnie zagubiona w XVI wieku, a jej odkrycie w pobliżu drogi z Kamienia Pomorskiego do Szczecina wskazuje na jej możliwą utratę przez lokalnego mieszkańca lub osobę przyjezdną.

Moneta trafi teraz do konserwacji, a po jej renowacji ma być wystawiona w Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej, gdzie znajdował się jedyny dotychczas znany egzemplarz tego typu. To cenne znalezisko rzuca nowe światło na życie w XVI-wiecznym Kamieniu Pomorskim i na region Pomorza Zachodniego w czasach panowania Albrechta Hohenzollerna.

11. Jezioro kości, Papowo Biskupie

Badania DNA kości znalezionych w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej, datowane na około 1000-450 lat p.n.e., mogą zmienić dotychczasowe rozumienie historii Słowian na ziemiach polskich. Odkrycie to, prowadzone przez antropologów z Uniwersytetu Łódzkiego, może podważyć obowiązującą teorię, według której Słowianie przybyli na obecne tereny Polski dopiero w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n.e.

Szczątki znalezione w Papowie Biskupim, wraz z licznymi artefaktami z epoki brązu, sugerują, że w tym miejscu składano ofiary z ludzi, a później, w wyniku zmiany tradycji, zaczęto składać ofiary w postaci cennych przedmiotów.

Wzrost znaczenia tych badań polega na możliwości przeprowadzenia analiz DNA, co pozwala na lepsze zrozumienie, kim byli ci ludzie, jak wyglądali i jak żyli. Dotychczasowe badania morfologiczne nie wykazywały istotnych różnic w porównaniu z populacjami z późniejszych okresów, takich jak wczesne średniowiecze.

Wyniki mogą stanowić argument na rzecz „autochtonicznej” koncepcji genezy Słowian, czyli teorii, że ludy zamieszkujące tereny Polski nie tylko migrowały z innych regionów, ale w istocie mogły tu przebywać od tysiącleci. Dalsze badania DNA mogą dostarczyć odpowiedzi na pytania dotyczące ciągłości zasiedlenia tych ziem przez tysiące lat, co może zrewidować naszą wiedzę o pochodzeniu i migracjach Słowian.


Podsumowując najważniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce 2024 roku, możemy zauważyć, że były one niezwykle istotne dla zrozumienia historii naszego kraju. Wśród najważniejszych znalezisk były te, które dotyczyły wczesnośredniowiecznych osad, grobów, a także unikalnych artefaktów związanych z kulturą słowiańską i ich codziennym życiem.

Odkrycia te nie tylko poszerzyły naszą wiedzę, ale także dostarczyły cennych informacji o rozwoju społeczeństw, ich wierzeniach, a także sposobie prowadzenia życia w tamtych czasach. Dzięki tym odkryciom, badacze zyskali nowe dane, które mogą rzucić światło na wciąż nierozwiązane zagadki z przeszłości Polski.


Źródła:

  • Archeolodzy odkryli unikatowy hełm celtycki w gminie Chorzele na Mazowszu, jedynka.polskieradio.pl [dostęp: 09.01.2025].
  • Barcz Magdalena, Rzadka renesansowa moneta Albrechta Hohenzollerna odnaleziona w Kamieniu Pomorskim, PAP [dostęp: 09.01.2025].
  • Biel Radosław, Najstarszy drewniany kościół w Gdańsku, a może nawet Polsce?, Archeologia Żywa [dostęp: 09.01.2025].
  • Celtowie na Mazowszu? Przełomowe odkrycia w Bagienicach Wielkich, Archeologia Żywa [dostęp: 09.01.2025].
  • Depozyt militariów z epoki żelaza odkryty w lasach pod Hrubieszowem!, Archeologia Żywa [dostęp: 09.01.2025].
  • IPN odkrył kolejne masowe mogiły Polaków na Polach Igielskich w Dolinie Śmierci w Chojnicach, ipn.gov.pl
  • Kaczorowska Urszula, Polacy odkryli w Czulicach grób dwójki dzieci z czasów Wędrówek Ludów, dzieje.pl [dostęp: 09.01.2025].
  • Pawlak Bartłomiej, Odkryte jezioro kości może zachwiać teorią o pochodzeniu Słowian, polskieradio.pl [dostęp: 09.01.2025].
  • Pochowano ją w XVII w. z sierpem przy szyi! Oto twarz kobiety z cmentarzyska w Pniu, Archeologia Żywa [dostęp: 09.01.2025].
  • Więcławski Tomasz, Włocławek/ Miecz wikinga z IX-X wieku znaleziony przypadkowo w Wiśle trafi do konserwacji na UMK, naukawpolsce.pap [dostęp: 09.01.2025].
  • Wielkie odkrycie pod Pomiechówkiem na Mazowszu, znaleziono skarb wart pół miliona złotych, dzieje.pl [dostęp: 09.01.2025].
  • W świętokrzyskim lesie znaleziono skarb legendarnego pustelnika?, kielce.tvp.pl [dostęp: 09.01.2025].

Comments are closed.