Tego dnia 1505 roku w Żurawnie na Rusi Czerwonej urodził się Mikołaj Rej, ojciec polskiej literatury
Mikołaj Rej, nazywany ojcem literatury polskiej, to postać, która wywarła niezatarte piętno na polskim piśmiennictwie i kulturze. Jego życie pełne było nie tylko zaangażowania w sprawy polityczne, ale również literackie, gdzie z powodzeniem łączył humanistyczne idee z religijną dydaktyką. Jako pionier polskiego języka literackiego, stworzył fundamenty dla późniejszego rozwoju literatury w ojczystym języku, a jego twórczość do dziś inspiruje kolejne pokolenia. Poznaj historię człowieka, który nie tylko pisał, ale także stał się symbolem narodowej tożsamości literackiej.
Mikołaj Rej pochodził z rodziny o bogatych tradycjach. Był prawnukiem Jana, właściciela majątków Nagłowice i Szumsko, a jego rodzicami byli Stanisław Rej i Barbara Herburt, siostra Piotra Herburta Odnowskiego. Rodzina Mikołaja miała znaczące powiązania, a jego ojciec, osiedlając się na Rusi, korzystał z wpływów Jana Wątróbki ze Strzelec – arcybiskupa metropolity lwowskiego.
Mikołaj miał licznych krewnych, w tym dwóch braci przyrodnich, którzy zmarli młodo, oraz trzy siostry z pierwszego małżeństwa ojca z Anną z Niemczyna. Z drugiego małżeństwa Barbary Herburt przyszły na świat również dwaj jego bracia.
Edukację rozpoczął w młodym wieku, a mając 13 lat, zapisał się na Uniwersytet Krakowski. Wcześniej uczęszczał do szkół: parafialnej (prawdopodobnie w Skalmierzu) oraz we Lwowie. Po niespełna roku nauki w Krakowie powrócił do rodzinnego Żurawna.
Około 1524 roku podjął służbę na dworze Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody sandomierskiego, który był związany z rodziną Rejów. Tam rozwijał swoje umiejętności, samodzielnie zdobywając wiedzę. W 1529 roku zmarł jego ojciec, co uczyniło młodego Mikołaja samodzielnym właścicielem rodowych dóbr.
Majątek i rozwój gospodarczy Reja: inwestycje i kolonizacja
Zarządzał ziemiami w województwach krakowskim i ruskim, choć niektóre z nich były obciążone zobowiązaniami finansowymi wobec przyrodnich sióstr. Tego samego roku spłacił 300 złotych polskich posagu Agnieszce Świerczkowskiej i Zofii Kielanowskiej.
W 1531 roku Rej zawarł związek małżeński z Zofią Kosnówną, córką Jana z Wywli i Sędziszowa oraz Bogumiły z Boryszowic, która była bratanicą arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Boryszewskiego. W posagu Zofia wniosła tysiąc złotych oraz prawa do dóbr w Kobyli, Rubiu i Woli Kobylskiej, a także środki zabezpieczone na królewskich majątkach Stajne i Plisków. Część tych dóbr dzierżawił Jan Tęczyński, wojewoda bełski, co może wskazywać na rolę Tęczyńskich w aranżacji małżeństwa.
Z małżeństwa Reja i Zofii Kosnówny urodziło się wiele dzieci. Synowie to Mikołaj, który został rotmistrzem w armii koronnej i poślubił Dorotę, wojewodziankę wileńską, a także Krzysztof i Andrzej.
W 1539 roku Mikołaj Rej odziedziczył majątek po swoim stryju Piotrze, który zmarł bezpotomnie. W latach 1531–1556, wykazując się umiejętnościami dobrego gospodarza, sukcesywnie nabywał udziały w wiosce Ślęczyn, położonej w sąsiedztwie jego rodzinnych Nagłowic.
Równocześnie zajął się inwestowaniem posagu i dziedzictwa swojej żony Zofii, koncentrując swoje działania gospodarcze głównie w latach 1542–1547. W tym czasie zainicjował rozwój swoich ziem, przeprowadzając kolonizację pustych terenów, a także kupując i dzierżawiąc kolejne wsie. Ukoronowaniem tego okresu było założenie miasta Rejowiec w 1547 roku.
W 1548 roku Paweł Bystram, który nie miał potomstwa ze swoją żoną Zofią z Myszkowskich, wskazał Mikołaja Reja jako swojego spadkobiercę. Rej odziedziczył dzięki temu wójtostwo w Urzędowie oraz dobra Popkowice i Skorczyce. Po śmierci Bystrama Rej uzyskał oficjalne potwierdzenie swoich praw do tych posiadłości w kancelarii królewskiej. Mimo sprzeciwów ze strony Zofii z Myszkowskich oraz jej rodziny, udało mu się utrzymać te majątki w swoich rękach.
Od 1553 roku Rej coraz bardziej koncentrował swoją działalność na obszarach w pobliżu Sandomierza, gdzie stopniowo nabywał wsie w rejonie Chęcin. Jednym z jego większych przedsięwzięć była lokacja miasta Oksa, którą ulokował na gruntach należących wcześniej do wsi Tworów. Przedsiębiorczość i zaangażowanie Mikołaja Reja w rozwój swoich dóbr świadczyły o jego wyjątkowych zdolnościach gospodarczych i dalekowzroczności.
Działalność polityczna i literacka
W 1542 roku Mikołaj Rej brał udział w obradach sejmu piotrkowskiego, podczas których został wybrany do deputacji mającej przedstawić królowi Zygmuntowi Staremu postulaty związane z reformą państwa.
Delegacja udała się do Wilna, a przewodził jej wojewoda mazowiecki Piotr Goryński. W kolejnych latach, w 1543 i 1545, Rej mógł pełnić funkcję posła na sejmach krakowskich, choć pewne jest jedynie, że uczestniczył w nich jako obserwator. Podczas obrad w 1545 roku, 22 lutego, Rej wystąpił z występem artystycznym przed królem, prezentując muzykantów i śpiewaków.
Na sejmach w latach 1546 i 1547 również pojawił się Rej, co potwierdzają nadane mu wówczas przywileje oraz przyjęcie tytułu dworzanina królewskiego. Podczas tego okresu nawiązał znajomość z Hieronimem Szafrańcem z Pieskowej Skały, jednym z faworytów królewskich. Dowodem królewskiej łaski była również wieś Temerowiec, którą Zygmunt Stary przekazał Rejowi 13 lutego 1546 roku, prawdopodobnie w uznaniu jego literackich i muzycznych osiągnięć.
W 1541 roku Rej nabył dom w Krakowie przy ulicy Grodzkiej, co świadczy o jego częstych wizytach w stolicy Korony i licznych kontaktach zarówno wśród dworzan, jak i innych środowisk. Prawdopodobnie już wtedy nawiązał relacje z członkami tzw. Koła Trzecieskiego, w tym z Andrzejem Trzecieskim i Franciszkiem Lismaninem. Możliwe, że właśnie dzięki tym znajomościom zyskał wsparcie w pracy nad przekładem „Psałterza” i wierszowanym katechizmem, które powstały w latach 40. XVI wieku.
Nie jest jasne, gdzie Rej przebywał podczas burzliwych obrad sejmu piotrkowskiego pod koniec 1548 roku. Brak również dowodów na jego zaangażowanie w opozycję wobec małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną.
W 1549 roku Rej, jako posesor królewszczyzn w ziemi chełmskiej, zwrócił się do monarchy z prośbą o ochronę przed agresją sąsiednich właścicieli ziemskich. W kwietniu 1550 roku uczestniczył w sejmiku generalnym w Korczynie, gdzie został wybrany na posła mającego przekazać Zygmuntowi Augustowi apel o szybkie zwołanie sejmu, aby uchwalić podatki na obronę pogranicza południowo-wschodniego.
Latem 1550 roku Rej przebywał na dworze królewskim w Krakowie, a w sierpniu w Niepołomicach jego szwagier oficjalnie przekazał mu wieś, co odnotowano w aktach kancelarii koronnej. W grudniu tego samego roku Rej publicznie bronił Mikołaja Oleśnickiego, oskarżonego o wypędzenie paulinów z Pińczowa. W styczniu kolejnego roku, posługując się tytułem dworzanina królewskiego, zajął się swoimi sprawami majątkowymi w obecności królewskiego sądu.
Z 1549 i 1551 roku pochodzą dwa utwory przypisywane Rejowi. Pierwszy to satyryczny dialog „Rzeczpospolita chramiąc tuła się po światu szukając pomocy a narzeka na swe pany”, w którym autor krytycznie odnosi się do małżeństwa Zygmunta Augusta z Radziwiłłówną.
Drugi to epitafium „Napis nad grobem królowej Barbary Radziwiłłówny”, wydane po raz pierwszy w 1556 roku, a ponownie dwa lata później. Współczesny badacz Tadeusz Witczak zakwestionował jednak autorstwo Reja w odniesieniu do „Rzeczypospolitej…”.
W 1552 roku Rej uczestniczył w sejmach piotrkowskich, choć nie zachowały się pełne listy posłów ani szczegółowe relacje z obrad. Wiadomo jednak, że w tym czasie wpłynął na Mikołaja Radziwiłła Czarnego, który wstawił się za Jakubem Przyłuskim, oskarżonym o propagowanie tez sprzecznych z doktryną katolicką w swoim dziele „Leges seu statuta”.
W 1552 roku kancelaria królewska, prowadzona przez Jana Przerębskiego, wydała dokument nadania Rejowi królewszczyzny w ziemi krakowskiej, cedowanej przez Mikołaja Herburta Odnowskiego.
Około 1553 roku Rej związał się z hetmanem Mikołajem Sieniawskim, nowym wojewodą ruskim, a także wszedł w relacje rodzinne z Piotrem Boratyńskim. Jesienią 1554 roku w Wilnie wystawiono przywilej pozwalający Rejowi na założenie miasta Oksa, co miało miejsce 30 listopada 1554 roku.
Trochę ku reformacji, ale nie do końca?
W styczniu 1556 roku Mikołaj Rej uczestniczył w synodzie protestantów w Seceminie, gdzie uchwalono wystąpienie do Zygmunta Augusta o zwołanie soboru narodowego oraz powrót Jana Łaskiego do kraju. W tym samym roku reprezentował powiat halicki na sejmie w Warszawie.
W grudniu 1556 i styczniu 1557 poparł postulaty szlachty protestanckiej o swobodę wyznania oraz zawieszenie jurysdykcji biskupiej w sprawach wiary do czasu rozstrzygnięć soboru narodowego. Rej postulował również, by duchowieństwo wnosiło opłaty na wojsko, a opaci wspierali obronność.
Na sejmie w 1559 występował w Senacie, krytykując zwlekanie senatorów z decyzjami. Jego przemowa została opublikowana w zmienionej formie w „Źwierciadle”. Tego samego roku domagał się zabezpieczenia miast pruskich w razie bezkrólewia i sugerował, by opłaty na obronę pochodziły z tzw. annaty.
Podczas kolejnych synodów, takich jak te w Pińczowie i Rogowie, angażował się w łagodzenie sporów teologicznych, np. wokół Grzegorza Pawła z Brzezin. Choć wspierał reformację, jego działania w tym zakresie były ograniczone. Nie wprowadzał konsekwentnie nowych struktur wyznaniowych w swoich dobrach, a jego zainteresowanie majątkiem przeważało nad wsparciem dla Zboru reformowanego.
Rej utrzymywał kontakty z protestancką szlachtą Małopolski. Ale jego zaangażowanie osłabło, zwłaszcza gdy zetknął się z doktrynami protestanckimi, które nie pokrywały się z jego wizją społeczeństwa. Przykładem jego sprzeciwu wobec niektórych nurtów reformacji było usunięcie antytrynitarnego ministra Stanisława z Mojczy z Nagłowic około 1562 roku.
Podczas sejmu w 1563 roku Rej rekomendował królowi Marcina Kwiatkowskiego i jego przekład wyznania augsburskiego. Bronił też Mikołaja Sieniawskiego przed zarzutami tajnych negocjacji z Brandenburgią. W 1564 roku, jako poseł województwa ruskiego, sprzeciwiał się egzekucji dóbr kościelnych. Jego wystąpienia związane z obroną szlacheckich interesów wskazują na poparcie dla przeznaczania majątków opactw na potrzeby obronne.
Ostatni raz publicznie zabrał głos na sejmie w Lublinie w 1569 roku, gdzie, przebywając prywatnie, zaprezentował projekt elekcji króla, podobny do propozycji z wcześniejszych lat. Jego sugestia zakładała decydujący głos w sprawie wyboru monarchy dla wybranej grupy posłów w przypadku braku porozumienia.
Mikołaj Rej zmarł jesienią 1569 roku, między 8 września a 5 października. Miejsce jego śmierci nie jest znane, ale zgodnie z życzeniem mógł zostać pochowany w Oksie.
Książki, książki, książki… Dlaczego Mikołaj Rej jest nazywany ojcem literatury polskiej?
Mikołaj Rej jest nazywany ojcem literatury polskiej, ponieważ odegrał kluczową rolę w kształtowaniu polskojęzycznej kultury literackiej, czyniąc język polski nośnikiem ważnych treści religijnych, moralnych i artystycznych.
W swoich dziełach konsekwentnie dążył do tego, aby przekazywać prawdy Ewangelii w sposób zrozumiały dla polskiego odbiorcy, zgodnie z zasadą, że kilka prostych słów w ojczystym języku jest bardziej wartościowych niż tysiące w języku niezrozumiałym.
Pomimo ograniczeń wynikających z cenzury kościelnej, która utrudniała druk większych dzieł w Krakowie, Rej znalazł sposób na realizację swoich ambicji, wspierając drukarnie i inwestując w rozwój polskiego piśmiennictwa.
Szczególnie znacząca była jego współpraca z drukarzem Maciejem Wirzbiętą, w której ramach powstało np. dzieło „Postylla”. Rej nie tylko finansował wydawnictwo, ale także aktywnie uczestniczył w przygotowywaniu publikacji, jak choćby poprzez organizację ilustracji i promowanie wysokich standardów edytorskich. Jego drukowane dzieła były na tyle doskonałe, że mogły rywalizować z najlepszymi europejskimi wydawnictwami tamtych czasów.
Jego twórczość charakteryzowała się dbałością o język polski, co przejawiało się również w przekładach fragmentów Ewangelii na potrzeby „Postylli”. Były to swobodne parafrazy, które odzwierciedlały nie tylko średniowieczne polskie tłumaczenia, ale również wpływy humanistycznych interpretacji, takich jak przekład Erazma z Rotterdamu. Rej łączył głęboką znajomość Pisma Świętego z umiejętnością wplatania treści moralnych, które były dostępne dla szerokiego grona odbiorców.
Jego działalność literacka i wydawnicza przyczyniła się do upowszechnienia języka polskiego jako pełnoprawnego narzędzia kultury, co stanowiło podwaliny dla dalszego rozwoju polskiej literatury. Dzięki temu Rej zasłużył na miano ojca literatury polskiej, nie tylko jako twórca, ale także jako mecenas i promotor rodzimego języka.
Polacy nie gęsi, iż swój język mają
Zasłynął jako propagator języka polskiego i twórca narodowej świadomości literackiej. Jego słynne słowa ze zbioru „Źwierzyniec” (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają, wyrażały dążenie do kulturowej i politycznej niezależności Polski od wpływów Rzymu. Rej łączył średniowieczną dydaktykę z renesansowym przesłaniem pisarza jako edukatora narodu, promując cnoty, moralność i harmonię człowieka z naturą.

„Źwierzyniec” to niezwykłe dzieło Mikołaja Reja, opublikowane w Krakowie w 1562 roku. Pełny tytuł tego zbioru brzmi: „Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane. A zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające”. Zbiór ten składa się z kilkuset epigramatów, czyli krótkich, wierszowanych utworów, które są jednocześnie celne, dowcipne i często pełne refleksji. Wszystkie epigramy mają taką samą budowę: osiem trzynastozgłoskowych wersów z dokładnymi, parzystymi rymami, co nadaje im rytmiczną harmonię.
Tytuł „Źwierzyniec” nawiązuje do średniowiecznych bestiariuszy, które opisywały zwierzęta w sposób symboliczny i moralizatorski. W podobny sposób Rej przedstawia różne typy ludzi, ich cechy i zachowania. Część epigramów została ozdobiona ilustracjami, które razem z tekstem tworzą tzw. emblematy. Tego rodzaju połączenie obrazu i słowa czyni dzieło jeszcze bardziej atrakcyjnym i sugestywnym.
Zbiór poprzedza dialog między personifikowaną Prywatą a Rzecząpospolitą, w którym Prywatna interesowność zostaje przeciwstawiona trosce o dobro wspólne. Następnie dzieło podzielone jest na cztery rozdziały. Pierwszy rozdział zawiera apoftegmaty, czyli krótkie opowiastki o znanych postaciach, zarówno pogańskich, jak i chrześcijańskich, które mają służyć jako moralne wzorce.
W drugim rozdziale znajdują się „wizerunki” – pochwalne lub satyryczne portrety sławnych osób, takich jak Jan Kochanowski czy Andrzej Trzecieski. Trzeci rozdział opisuje różne urzędy i zawody, od papieża po mnicha, od króla po szlachcica, często z dużą dozą humoru i krytycyzmu. Ostatni, czwarty rozdział, poświęcony jest bajkom zwierzęcym oraz obrazom codziennego życia na wsi.
Do „Źwierzyńca” dołączono osobny zbiór zatytułowany „Przypowieści przypadłe”, zawierający 230 epigramatów o satyrycznym, a czasem wręcz rubasznym charakterze. W późniejszej edycji z 1574 roku ta część otrzymała nowy tytuł: „Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myślach, dla krotofile, wolny będąc, czytać możesz”. Rej w ten sposób pokazał, że potrafi łączyć powagę z dowcipem, tworząc dzieło uniwersalne i pełne życia.
Mikołaj Rej – twórczość i język
Twórczość Reja miała na celu wychowanie społeczeństwa oraz wskazanie drogi do zbawienia duszy. W swoich dziełach, takich jak „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, opisywał wzorce moralne i cnoty, unikając głębokich analiz filozoficznych. Postacie filozofów, jak Sokrates czy Epikur, pełniły w jego pracach funkcję dydaktyczną, a nie teoretyczną.
Rej odrzucał elitaryzm humanistyczny na rzecz praktycznego pożytku literatury. Jego twórczość obejmowała różne formy, od moralitetów po speculum, co odzwierciedlało przejście od buntu młodzieńczego do dojrzałego programu wychowawczego.
Uznawany za mistrza literackiego opisu, nazywany „Brueglem polskiej literatury”, Rej miał kluczowy wpływ na rozwój języka polskiego i literatury narodowej. Jego prace były nie tylko wyrazem literackiego kunsztu, ale także świadectwem służby Rzeczypospolitej.
Język twórczości Mikołaja Reja, zarówno w prozie, jak i w poezji, wiernie odzwierciedla codzienną mowę średnio wykształconej szlachty XVI wieku. Jest realistyczny, konkretny i obrazowy, a jednocześnie posiada cechy indywidualne.
Bliskość do języka potocznego przejawia się w unikaniu już wtedy przestarzałych form gramatycznych, takich jak dawne czasy przeszłe czy imiesłowy. Rej stosował charakterystyczne końcówki, np. –och w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich, które później zastąpiła końcówka –ach. Jednak w jego języku widoczne są również elementy bardziej archaiczne, np. formy liczby podwójnej oraz wyrazy, które wkrótce wyszły z użycia, takie jak „wirzch” czy „azaż”. Nie unikał także zapożyczeń.
Jedną z najważniejszych cech języka Reja jest wyjątkowe upodobanie do zdrobnień. W „Źwierciadle” zdrobnienia stanowią aż 12% słownictwa, a w „Postylli” – 6%. Jego język poetycki jest równie potoczny i dynamiczny jak prozatorski, co podkreśla jego spójność stylistyczną.
Najstarsze dzieła Reja nie zachowały się, a wiele wczesnych utworów znanych jest jedynie z późniejszych zbiorów, co utrudnia dokładne ustalenie chronologii początków jego twórczości. Do najważniejszych jego dzieł należą:
- Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego – poemat z 1558 roku, będący przeróbką „Zodiaku życia” Palingeniusa, wybitne dzieło o etycznym przesłaniu. Opowiada alegoryczną historię młodzieńca szukającego cnoty i wiedzy o godziwym życiu, odrzucającego bogactwo i próżność. W rozmowach z greckimi mędrcami kształtuje się ideał „człowieka poczciwego” – skromnego, moralnego i oddanego rodzinie oraz pracy na własnym gospodarstwie. Rej łączy tu platoński ideał życia z ziemiańską koncepcją „złotej mierności”. Andrzej Trzecieski porównał dzieło do „Boskiej Komedii” Dantego, doceniając jego głębię i znaczenie moralne.
- Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego – religijny dramat z 1549 roku, inspirowany utworem Thomasa Naogeorga. Nawiązując do moralitetu, ukazuje Chrystusa, który wobec grzechów świata zamiast natychmiastowego zniszczenia, daje ludziom czas na poprawę i pozywa przed sąd wybrane postacie, takie jak Kupiec czy Książę. W dramacie ważną rolę odgrywają sceny rodzajowe i żywy język, podkreślając antykatolickie przesłanie protestanckie. Proces sądowy odzwierciedla realia ówczesnych polskich rozpraw sądowych, nadając utworowi lokalny koloryt.
- Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka – wydany w 1545 roku w Krakowie, przedstawia biblijną historię patriarchy Józefa, znaną z Księgi Rodzaju. Opowieść ukazuje losy Józefa, sprzedanego przez braci do Egiptu, jego więzienie po odrzuceniu zalotów żony Potifara, a w końcu awans na wielkorządcę dzięki umiejętności interpretacji snów. Dzieło, osadzone między dramatem a dialogiem, łączy cechy misteriów, moralitetów i humanistycznego teatru szkolnego, choć ma skromne didaskalia. Choć popularna w protestanckim piśmiennictwie XVI wieku, historia Józefa u Reja unika wyraźnych treści antykatolickich. Utwór wykazuje podobieństwa do dzieł europejskich, ale nie jest bezpośrednio wzorowany na żadnym z nich.
- Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem, którzy i swe i innych ludzi przygody wyczytają, a takież i zbytki i pożytki dzisiejszego świata – wydana w Krakowie w 1543 roku pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek, to dialog poetycki o tematyce politycznej, społecznej i obyczajowej. Utwór ukazuje konflikt między szlachtą, duchowieństwem i chłopstwem, a także komentuje ówczesne problemy Polski renesansowej, takie jak nadużycia duchowieństwa, ciężary chłopskie czy brak reform. Rej posługuje się językiem plastycznym, oddającym koloryt mowy potocznej, wzbogacając tekst licznymi przysłowiami oraz stylizacjami prawniczymi i kościelnymi. Postacie dialogu – Pan, Wójt i Pleban – reprezentują różne warstwy społeczne i zostały obdarzone wyrazistymi charakterami. Utwór, pełen ironii i satyry, stanowi pierwszy polski tekst w całości poświęcony problematyce społecznej, pozostając zarówno cennym obrazem obyczajów, jak i literackim arcydziełem.
- Świętych słów a spraw Pańskich, które tu sprawował Pan a Zbawiciel nasz na tym świecie jako prawy Bóg, będąc w człowieczeństwie swoim, Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona – wydana w 1557 roku w Krakowie to zbiór kazań przeznaczony zarówno do użytku publicznego, jak i prywatnej lektury. Tekst oparty jest na układzie perykop biblijnych, a tłumaczenie ewangelii prawdopodobnie wykonał sam autor. Protestanckie tendencje Reja są widoczne w krytyce katolickiej obrzędowości, ale wyrażone w umiarkowanej formie. Ilustracje moralno-religijnych tez oparte są na przykładach z życia codziennego, co zwiększa ich przystępność. Popularność utworu potwierdzają liczne wydania oraz przekłady na język litewski i ruski.
- Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć – wydane w Krakowie w latach 1567–1568 dzieło nawiązujące do gatunku speculum, będące podsumowaniem jego poglądów i twórczości. Tom zawiera wiele utworów autora, w tym najważniejszy „Żywot człowieka poczciwego”, który przedstawia wzorcowy obraz życia ludzkiego, oraz teksty o charakterze moralnym i patriotycznym, jak „Spólne narzekanie wszej Korony” czy „Zbroja pewna każdego rycerza krześcijańskiego”. W książce zamieszczono także biografię Reja, przypisywaną Andrzejowi Trzecieskiemu, choć istnieją hipotezy, że autorem mógł być sam Rej. Utwory przestrzegają przed zagrożeniami dla ojczyzny i wykorzystują styl biblijnych proroków. Całość powstawała przez dłuższy czas, a dedykacje sugerują różne etapy tworzenia dzieła.
Mikołaj Rej, nazywany ojcem literatury polskiej, jako właściciel ziemski wykazywał się przedsiębiorczością, rozwijając swoje dobra i inwestując w nowe przedsięwzięcia, w tym zakładając miasto Rejowiec. Rej był również aktywnym uczestnikiem życia politycznego i religijnego, angażując się w działania na rzecz reformacji, choć jego postawa wobec niej była niejednoznaczna. Jego twórczość literacka, w tym dzieła takie jak „Źwierzyniec”, miała na celu propagowanie wartości moralnych, edukację społeczeństwa oraz kultywowanie języka polskiego. Dzięki swojej działalności, zarówno literackiej, jak i wydawniczej, Rej zasłużył na miano ojca polskiej literatury.
Bibliografia
Źródła:
- Bukowski Julian, Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, t. 1: Początki i terytorialne rozprzestrzenienie się reformacji, Kraków 1883.
- Rej Mikołaj, Zwierzyniec, Kraków 1895.
Opracowania:
- Brückner Aleksander, Dzieje kultury polskiej. Tom II: Polska u szczytu potęgi, Kraków 1930.
- Brückner Aleksander, Mikołaj Rej, Warszawa 1988.
- Historia Gminy, gminarejowiec.pl [dostęp: 25.01.2025].
- Kuliczkowski Adam, Zarys dziejów literatury polskiej na podstawie badań najnowszych pracowników dla użytku szkolnego i podręcznego, Lwów 1872.
- Marek Rafał, Mikołaj Rej – biografia, wiersze, twórczość, poezja.org [dostęp: 25.01.2025].
- Mikołaj Rej, [w:] Polski Słownik Biograficzny, tom XXXI, 1988-89.
- Krzyżanowski Julian, Historia literatury polskiej. Alegoryzm – preromantyzm, Warszawa 1973.
- Starnawski Jerzy, Mikołaj Rej, Kraków 1970.
Fot. Mikołaj Rej, portret Adama Grabowskiego z 1921 roku, domena publiczna