Łacińscy biskupi chełmscy i ich rola w dziejach Rzeczypospolitej

Na rubieżach państwa, gdzie stykały się kultury, wyznania i ambicje wielkich mocarstw, rodziły się postacie zdolne kształtować losy nie tylko diecezji, lecz całej Rzeczypospolitej. Wśród nich łacińscy biskupi chełmscy – duchowni, dyplomaci, politycy i budowniczowie – odcisnęli swoje piętno na mapie dziejów. Ich życiorysy splatają się z dramatami epok, przemianami ustrojów i walką o tożsamość. To historia ludzi, którzy z ambony, kancelarii i królewskiego dworu potrafili wpływać na bieg historii.

W I Rzeczypospolitej znanych było wielu biskupów rzymskokatolickich, którzy odgrywali niebagatelne role w dziejach państwa polskiego. Wielu z nich zasiadało na stolcu biskupim diecezji chełmskiej. Na przestrzeni czterystu trzydziestu lat w diecezji chełmskiej zasiadało czterdziestu pięciu ordynariuszy, z których trzech zostało prymasami Polski – Mikołaj Dzierzgowski, Jakub Uchański, Maciej Łubieński i jeden prymasem Królestwa Polskiego – Wojciech Skarszewski. Artykuł ma na celu przybliżyć sylwetki najważniejszych, wybranych biskupów chełmskich, którzy zasłynęli się dla regionu chełmskiego i szerzej dla Państwa Polskiego.

Spis treści:

• Powstanie i rozwój łacińskiej diecezji chełmskiej
• Łacińscy biskupi chełmscy – sylwetki duchownych
• Łacińscy biskupi chełmscy i ich rola w dziejach Rzeczypospolitej – podsumowanie

Powstanie i rozwój łacińskiej diecezji chełmskiej

Na historyczną ziemię chełmską oddziaływały dwa wielkie Kościoły: prawosławny i łaciński. Oba wyznania różniły się znacząco od siebie oraz odegrały doniosłe role w kształtowaniu krajobrazu ziemi chełmskiej Pierwsze struktury kościoła katolickiego na interesującym nas terenie pojawiły się w drugiej połowie XIV wieku, w momencie polskiej ekspansji politycznej[1].

W historiografii polskiej istnieje pogląd mówiący o oddziaływaniu kościoła łacińskiego na ziemie nadbużańskie już od X i XI wieku. Opiera się on na przynależności tzw. Grodów Czerwieńskich do państwa Mieszka I, Bolesława Chrobrego i Bolesława Szczodrego. Obszar ten mógł zostać włączony do prowincji metropolitarnej wielkomorawskiej powstałej około 900 roku[2].

Gerald Labuda wiąże tereny dorzecza Bugu i Styru z diecezją ratyzbońską, następnie od 973 roku z morawską (ołomuniecką), która podlegała arcybiskupstwu mogunckiemu. Badacz wysunął hipotezę, że w granicach diecezji morawskiej znalazły się obszary plemienne Wiślan z głównymi ośrodkami w Krakowie i Sandomierzu oraz Lędzian z ośrodkami w Czerwieniu i Przemyślu, pełniące funkcje naczelne.

Wynika to z faktu przynależności tych terenów do państwa Przemyślidów[3]. Sadzić można jednak, że oddziaływanie kościoła katolickiego na ludność nadbużańską nie wywarło aż tak znaczącego wpływu (choć mogły jakieś przenikać), a o budowie struktur terytorialnych w tym czasie nie powinno być mowy. Przykładowo w sąsiedniej diecezji krakowskiej sieć parafialna zaczęła się kształtować dopiero od XI/XII wieku. Kościół łaciński na tych terenach wyraźnie ustępował miejsca prawosławiu[4].

Pierwsze próby erygowania biskupstwa chełmskiego przypadają na XIII wiek, próby w jego utworzeniu podejmował Leszek Biały, a następnie jego syn Bolesław Wstydliwy, jednak dopiero na wniosek króla Kazimierza Wielkiego w 1359 roku, papież Innocenty VI mianował biskupem chełmskim franciszkanina Tomasza z Sienna, który był także biskupem pomocniczym diecezji krakowskiej[5].

Andrzej Janeczek zalicza to biskupstwo do fikcyjnych, ponieważ ordynariusz Tomasz nie rezydował w swojej diecezji, był nim tylko z imienia. Dopiero utworzenie metropolii w Haliczu (następnie we Lwowie) w 1375 roku, z podległymi jej biskupstwami we Włodzimierzu, Przemyślu i Chełmie, stworzyło regularne struktury kościoła łacińskiego. Opierały się one na strukturze staroruskich dzielnic księstwa[6]. Z przyczyn politycznych dopiero papież Grzegorz XI bullą Debitum prastoralis officii erygował 13 lutego 1375 roku diecezję chełmską[7].

Pomimo utworzenia biskupstwa chełmskiego, przez kilkadziesiąt lat nie rezydował w nim biskup. Po włączeniu ziemi chełmskiej do Korony w 1387 roku i nadaniu ziemi bełskiej w lenno Siemowitowi IV Mazowieckiemu, wytworzyły się dobre warunki do rozwoju sieci parafialnej na tych obszarach.

Wówczas biskupstwem zarządzał dominikanin Stefan, który także nie urzędował w Chełmie, tylko mieszkał w zachodnich biskupstwach. Diecezją jedynie zajmował się arcybiskup halicki Jakub Strepa[8]. Po śmierci biskupa Stefana, zwierzchnictwo nad diecezją chełmską sprawuje biskup włodzimierski Grzegorz.

On także, jak poprzednicy, mało interesował się biskupstwem chełmskim[9]. Jego nominacja wiązała się z podporządkowaniem całej diecezji biskupstwu włodzimierskiemu, i miała urzeczywistnić ekspansjonistyczne zapędy księcia litewskiego Witolda na Wołyniu[10].

Małe zainteresowanie powyższych biskupów diecezją chełmską spowodowało podjęcie inicjatywy tworzenia podstaw diecezjalnych przez króla polskiego i księcia mazowiecko-bełskiego. Zaczęli tworzyć systematyczną sieć parafialną, rozpoczynając od staroruskich ośrodków terytorialnych.

Władysław Jagiełło ufundował i wyposażył kościoły parafialne w Chełmie w 1392 roku[11], Lubomlu w 1409-1410 roku[12], Krasnymstawie w 1416 roku[13], Hrubieszowie na przełomie XIV/XV wieku[14], a marszałek wielki koronny Dymitr z Goraja funduje w swoich prywatnych dobrach szczebrzeskich kościół parafialny w Szczebrzeszynie przed 1394 rokiem[15]. Podobną inicjatywę rozpoczął książę Siemowit IV w ziemi bełskiej[16].

Właściwe funkcjonowanie biskupstwa chełmskiego rozpoczęło się od mianowania przez króla Władysława nowego biskupa w osobie dominikanina Jana z Opatowca (Jan Biskupiec) 16 sierpnia 1417 roku, uposażając dodatkowo biskupstwo o nowe miejscowości Kumów, Pobołowice, Dobryniów i Plitniki, a kilka lat później Łyszcz, Siedliszczki i Skierbieszów[17].

Działalność Jana Biskupca stworzyła materialną egzystencję diecezji chełmskiej[18], zorganizowana została kapituła i zaczęły odbywać się pierwsze synody diecezjalne oraz rozbudowywać się sieci parafialne[19].

W skład diecezji chełmskiej wchodziła cała ziemia chełmska (powiat chełmski, krasnostawski, hrubieszowski, lubomelski i ratneński) i ziemia bełska (powiat horodelski, grabowiecki, bełski, sokalsko-sewołożski oraz łopaciński) bez okręgu buskiego należącego do diecezji lwowskiej i lubaczowskiego należącego do diecezji przemyskiej[20].

Obszar diecezji w XV wieku wynosił około 300 mil kwadratowych oraz posiadał 500-600 wsi i miast. Należało do niej pięć klasztorów i pięć kościołów klasztornych (jeden w Bełzie, konwenty w Hrubieszowie i Horodle, zakon franciszkański w Szczebrzeszynie i augustiański w Krasnymstawie)[21].

Niestety źródła odwołujące się do wczesnej działalności biskupstwa chełmskiego spłonęły w pożarze archiwum kurii biskupiej znajdującej się w Krasnymstawie oraz konsystorza krasnostawskiego w dniu 7 kwietnia 1597 roku. Uległy zniszczeniu wszystkie akta biskupie oraz beneficiorum, które zawierały elekcje, przywileje i fundacje kościołów[22].

Miejskie procesy lokacyjne wiązały się z powstawaniem sieci parafialnej, wszystkie kościoły zostały rozlokowane w najważniejszych częściach ziemi chełmskiej. Za czasów Władysława Jagiełły ufundowano pięć głównych kościołów parafialnych. Znane są też królewskie fundacje parafii wiejskich w Czernięcinie, Łopienniku Lackim (Górnym), Płonce, Bończy czy Ostrzycy[23].

Znane jest też tworzenie parafii z inicjatywy biskupiej. Powstawały one głównie w miejscowościach, które stanowiły uposażenie diecezji. Nowe parafie tworzone były także z inicjatywy szlacheckiej m.in. w Czernięcinie przez Dymitra z Goraja, w Mokrymlipiu przez Mikołaja z Latyczyna, w Żdanowie przez Janusza Żdanowskiego, Gorzkowie i Żółkwi przez podkanclerzego Królestwa Polskiego Jakuba Trąbę[24].

W XV wieku katolicyzm w ziemi chełmskiej i bełskiej był stosunkowo jeszcze dość słaby. W miarę upływu czasu, w wyniku dużej akcji kolonizacyjnej prowadzonej przede wszystkim przez szlachtę i duchownych, a także nawracaniu miejscowej, schizmatyckiej ludności ten obraz się zmieniał[25]. W 1. połowie XVII wieku nastąpiło apogeum fundacji parafialnych, gdzie zrealizowanych zostały 43 okręgi parafialne[26].

Diecezja chełmska przestała istnieć 23 września 1805 roku na skutek porozbiorowych zmian terytorialnych. Papież Pius VII bullą Quemadmodum Romanorum Pontifiucium zniósł biskupstwo chełmskie, jednocześnie erygując diecezję lubelską. Na skutek wojen napoleońskich bulla została wykonana dopiero 19 października 1807 roku przez metropolitę lwowskiego Kajetana Ignacego Kickiego[27]

Łacińscy biskupi chełmscy – sylwetki duchownych

Wykaz niniejszy obejmuje kilkunastu biskupów rzymskokatolickich diecezji chełmskiej w okresie funkcjonowania Rzeczypospolitej do III rozbioru Polski. Nie jest on pełny i umieszczono w nim jedynie najważniejszych hierarchów, którzy sprawowali najwyższe funkcje w administracji i odegrali w niej znaczące role.

Jan z Opatowca (Biskupiec) urodził się ok. 1377 roku w Krakowie. Pochodził z krakowskiej rodziny mieszczańskiej Biskupów-Bischoffów. Jan był mężem stanu i uważany jest za jednego z najwybitniejszych biskupów Polski w XV wieku. Wstąpił do zakonu dominikanów w Opatowcu nad Wisłą.

W latach 1405-1406 pełnił funkcje przeora w klasztorze krakowskim. W 1407 roku rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, których nie ukończył z powodu zajęć zakonnych. W latach 1409-1417 był regensem studium generalnego w krakowskim klasztorze. W sporach z niemieckimi dominikanami bronił wówczas polskiej racji stanów, interesy polskiej prowincji reprezentował w kapitule generalnej. W oktawie Wniebowstąpienia Pańskiego po 21 maja 1411 roku, w Sieradzu zebrała się kapituła prowincjonalna, która wybrała go na nowego prowincjała[28].

24 maja 1410 roku podczas kapituły generalnej zakonu dominikanów w Bolonii na mocy przywileju papieskiego, Jan Biskupiec otrzymał promocje na doktora teologii. Za jego rządów zostały założone nowe konwenty dominikańskie w Łowiczu, Kościanie, Środzie, Horodle czy w Hrubieszowie[29]. W 1417 roku na kapitule generalnej w Strasburgu złożył rezygnację z funkcji polskiego prowincjała.

Jan wyróżniał się wybitnymi zdolnościami i erudycją w zakresie teologii i kanonistyki. Około 1414 roku król Władysław Jagiełło wybrał go na swojego spowiednika, stając się czasem jego najbliższym doradcą i powiernikiem. Do śmierci Jagiełły w 1434 roku czynnie uczestniczył w życiu politycznym kraju jako królewski doradca.

Za swoje zasługi mianowany został biskupem łacińskiej diecezji chełmskiej, którą pełnił do swojej śmierci. Król podniósł go w hierarchii społecznej, nadając mu herb szlachecki Cholewa[30]. Polski kronikarz Jan Długosz zanotował, że Jan z Opatowca jako biskup chełmski uczestniczył u boku biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca i arcybiskupa lwowskiego Jana Rzeszowskiego w ślubie Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską w Sanoku w dniu 2 maja 1417 roku[31].

W diecezji chełmskiej dążył do podniesienia poziomu kulturowego wschodnich kresów Korony, starał się rozszerzyć granice swej diecezji po Lublin. Jan Biskupiec dążył do odłączenia ziemi lubelskiej od rozległej diecezji krakowskiej, wdając się w spór z ówczesnym biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim. Jan ostatecznie załagodził spór i zrezygnował z tym ziem.

W swej diecezji organizował życie religijne, rozbudowywał sieć parafii, podwajając ich liczbę, troszczył się o kształcenie niższego duchowieństwa. Zorganizował kapitułę katedralną aktem fundacyjnym z dnia 12 lipca 1429 roku. Za jego rządów odbyły się cztery synody diecezjalne, był także jedynym i wyłącznym twórcą statutów synodalnych. Dzięki licznym przywilejom królewskim stworzył materialne podstawy rozwoju diecezji chełmskiej.

Jan Biskupiec zmarł 22 kwietnia 1452 roku w Chełmie i został pochowany w kościele parafialnym[32]. Król Władysław Jagiełło wyraził się o nim: Kościół swój chełmski, nowy, dzięki fundacji naszej założony, przykładem życia i oddaniem cnocie wznosząc, nie ociąga się on lud niewierny dookoła osiedlony, ku życiu wiecznemu nauczać słowem świętej nauki, jakoby roślinę świeżą posadzoną, najwymowniejszego źródła rosą nawadniać[33].    

Jan Tarnowski herbu Belina, nie jest znana data jego urodzenia, pochodził z Łubnicy w Wielkopolsce, prawdopodobnie był synem cześnika kaliskiego i starosty konińskiego Jana i Katarzyny Piotrówny. Sprawował funkcję archidiakona uniejowskiego, kanonika opatowskiego, gnieźnieńskiego i krakowskiego.

Należał do zakonu dominikanów. Był pisarzem i spowiednikiem króla Władysława Warneńczyka. W dniu 18 sierpnia 1452 roku został mianowany biskupem łacińskiej diecezji chełmskiej. Wyjednał u króla Kazimierza Jagiellończyka uposażenie dla swojej diecezji w miejscowość Sawin i Skierbieszów. W 1453 roku wydał akt lokacyjny miasta Skierbieszowa. Jan Tarnowski zmarł 17 kwietnia 1462 roku[34].

Paweł z Grabowa herbu Powała, urodził się w Grabowie w ziemi człuchowskiej na Pomorzu po 1410 roku. Był synem Mikołaja. Po odbytej służbie wojskowej i studiach na Akademii Krakowskiej przebywał na dworze królewskim Władysława Warneńczyka. Brał udział w bitwie pod Warną w 1444 roku, po której dostał się do niewoli tureckiej.

Po szczęśliwej ucieczce wstąpił do stanu duchownego. Po przyjętych święceniach kapłańskich pełnił na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka urząd pisarza skarbu. Sprawował funkcje archidiakona lubelskiego, kanonika krakowskiego, poznańskiego i był proboszczem w Brześciu Kujawskim.

21 września 1454 roku został podskarbim nadwornym, a 14 czerwca 1463 roku został ordynariuszem chełmskiej diecezji łacińskiej[35]. Sakrę biskupią przyjął 29 lipca 1464 roku w Brześciu Kujawskim. Najprawdopodobniej w 1472 roku założył miasteczko Pawłów w dobrach biskupich na gruncie wsi Łyszcz.

Jego pomysłem było przyniesienie stolicy biskupiej z Chełma do Hrubieszowa, na które przedsięwzięcie otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka przywilej. Tego zamiaru nie udało mu się zrealizować. Paweł z Grabowa zmarł 18 lutego 1479 roku w Skierbieszowie. Pochowany został w katedrze chełmskiej[36] 

Maciej ze Starej Łomży herbu Radwan, urodził się ok. 1440 roku w Starej Łomży. Był prawdopodobnie synem mieszczan łomżyńskich, pochodzenia szlacheckiego Trojana i Anny, właścicieli dóbr w Starej Łomży na Mazowszu. Posiadał kilku braci Mikołaja, Jana i prawdopodobnie Stanisława, Jakuba i Stefana.

Po odbytych studiach na Uniwersytecie Krakowskim, sprawował funkcje kanonika we Lwowie, następnie pisarza ziemskiego halickiego, a w latach 1469-1479 pracował w kancelarii króla Kazimierza Jagiellończyka, pełniąc funkcję sekretarza królewskiego[37]. W imieniu króla uczestniczył w wielu misjach dyplomatycznych m.in. do Kaffy w 1475 roku, gdzie po powrocie jako pierwszy przekazał królowi wiadomość o detronizacji chana Mengli Gireja.

W imieniu króla badał sprawę sporu pomiędzy Akademia Krakowską a biskupem krakowskim Janem Rzeszowskim[38]. W 1482 roku został mianowany biskupem kamienieckim, sakrę biskupią przyjął w Busku 3 listopada 1484 roku. Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym kraju, brał udział w uroczystości złożenia w Kołomyi królowi Kazimierzowi hołdu przez hospodara mołdawskiego Stefana III Wielkiego.

W 1488 roku mianowany został biskupem łacińskiej diecezji chełmskiej, skierowany tam bullą papieską 14 maja 1490 roku. Po objęciu diecezji chełmskiej, decyzją króla Kazimierza Jagiellończyka przeniósł stolice biskupstwa z Chełma do Krasnegostawu w dniu 20 kwietnia 1490 roku.

Kasper Niesiecki zapisał: Naprzód w Chełmie katedra tutejsza gościła, ztamtąd ją do Hrubieszowa wyniósł Paweł z Grabowy, biskup chełmski (1473), a gdy i to miejsce, nie zdało się być z powagą jej, Maciej z Łomży infułat tuteczny do Krasnegostawu pomknął, tak jednak, że imię biskupów chełmskich przy sukcesorach jego, jak zawsze było, tak i aż po dziś dzień zostało[39].

W uznaniu za swoje zasługi dla Korony otrzymał zapisy w dobrach ziemskich. Posiadał majątki w dobrach trembowelskich, halickich i krasnostawskich i w ziemi wizkiej na Mazowszu. Otrzymywał stałą pensję z żup drohobyckich oraz przemyskich. 12 sierpnia 1505 roku wraz z kasztelanem sandomierskim odbierał w imieniu króla Aleksandra Jagiellończyka przysięgę hołdowniczą od księcia zamorskiego Janusza IV. Maciej ze Starej Łomży zmarł przed 12 września 1505 rokiem[40]   

Mikołaj Dzierzkowski herbu Jastrzębiec urodził się ok. 1490 roku w Pawłowie koło Ciechanowa na Mazowszu. Jego ojcem był kasztelan ciechanowski, dziedzic Pawłowa Pomścibór, a matką Katarzyna Wilkanowską herbu Lis. Jako kanonik warszawski studiował na Akademii Krakowskiej w latach 1514-1518. Po studiach pełnił funkcję notariusza w kancelarii królewskiej.

Mikołaj związany był ze stronnictwem narodowym prymasa Jana Łaskiego. Otrzymywał liczne godności kościelne – kanonię płocką, dziekanię płocką, infułę kamieniecką i kanonię gnieźnieńską. W 1539 roku wyjechał do Padwy na dalsze studia. 20 maja 1541 roku z nominacji króla Zygmunta I Starego otrzymał w zarząd biskupstwo kamienieckie, a 31 maja 1542 roku został przeniesiony na diecezję chełmską.

Z inicjatywy królowej Bony 30 marca 1543 roku został biskupem kujawsko-pomorskim, a 19 lutego 1546 roku arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski[41]. Na sejmie piotrkowskim sprzeciwiał się małżeństwu Zygmunta II Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Za koronację Barbary uzyskał w 1551 roku edykt królewski, dający podstawy rozwinięcia akcji sądowej przeciwko protestantom.

Prymas był zwolennikiem soboru trydenckiego. Z jego inicjatywy Stanisław Hozjusz opracował wyznanie wiary, zawierające zwięzły wykład dogmatów katolickich. Posiadał duży wpływ na odrodzenie kościoła w Polsce, postulował obowiązkowe wizytacje diecezji, walkę z innowiercami, symonią oraz troszczył się o czystość wiary i poziom moralny duchowieństwa. Mikołaj Dzierzkowski zmarł 18 stycznia 1559 roku w Łowiczu i pochowany został w Gnieźnie[42].

Jan Drohojowski herbu Korczak urodził się w 1505 roku w Drohojowie, w ziemi przemyskiej. Był synem Jana Parysa i Katarzyny Orzechowskiej. Ochrzczony został jako prawosławny, w młodzieńczych latach przeszedł na katolicyzm. Nauki popierał najprawdopodobniej w szkole katedralnej w Przemyślu, następnie rozpoczął studia humanistyczne w Akademii Krakowskiej.

Około 1525 roku wyjechał na studia do Włoch. W tym czasie był sekretarzem kardynała Girolamo Ghinucciego w Kurii Rzymskiej. W 1532 roku otrzymał probostwo w Drohobyczu, 1533 roku kanonię krakowską, a w 1542 roku kanonię przemyską. 26 sierpnia 1545 roku otrzymał nominację papieską na urząd biskupa kamienieckiego, a 19 lutego 1546 roku został biskupem diecezji chełmskiej.

W 1551 roku dzięki staraniom króla Zygmunta II Augusta został przeniesiony na biskupstwo kujawsko-pomorskie[43]. Biskup Jan był zwolennikiem głębokich reform kościelnych. Utrzymywał bliskie kontakty z Andrzejem Fryczem Modrzewskim, co skutkowało późniejszym sądom o sprzyjanie herezji. W 1556 roku zerwał wszelkie kontakty ze zwolennikami reformacji. Jan Drohojowski zmarł 25 czerwca 1557 roku w Wolborzu[44].

Jakub Uchański herbu Radwan urodził się w 1502 roku w Magnuszewie na Mazowszu. W XVI wieku jego rodzina przyjęła dobra w ziemi chełmskiej, m.in. miasto Uchanie, gdzie od tej miejscowości przyjęli nazwisko Uchańscy. Jego ojcem był Paweł Uchański, a matką Weronika z Jastrzębców. Nauki pobierał w szkole katedralnej w Krasnymstawie i kontynuował naukę w kraju.

W młodości przybywał na dworach możnowładczych m.in. Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody lubelskiego, starosty chełmskiego i krasnostawskiego czy u referendarza koronnego i biskupa poznańskiego Sebastiana Branickiego[45]. W 1534 roku Jakub Uchański przyjął święcenia kapłańskie i otrzymał probostwo w Grabowcu. Został sekretarzem i administratorem dóbr królowej Bony.

W kolejnych latach dzięki poparciu królowej otrzymywał liczne nominacje kościelne. W 1536 roku został kanonikiem chełmskim, 1538 roku kanonikiem krakowskim, referendarzem koronnym oraz sekretarzem królewskim. Od 1548 roku pełnił funkcje dziekana płockiego, a od 1549 roku archidiakona warszawskiego.

Należał do zaufanych osób króla Zygmunta II Augusta. 18 listopada 1551 roku dzięki poparciu króla został biskupem diecezji chełmskiej, a 31 sierpnia 1562 roku został metropolitą gnieźnieńskim i prymasem Polski[46].

W czasie gdy Uchański przybywał w Krakowie to nawiązał kontakty z wieloma intelektualistami świeckimi i duchownymi o poglądach reformatorskich, m.in. Andrzejem Trzecieskim, biskupem Andrzejem Zebrzydowskim, księdzem Stanisławem Orzechowskim czy z Andrzejem Fryczem Modrzewskim.

Wspólnie z biskupem Janem Drohojowskim oraz wojewodą krakowskim Andrzejem Tęczyńskim w 1556 roku reprezentował państwo polskie na soborze trydenckim. Jakub Uchański bardziej jest uważany za polityka niż  za duchownego. Planował zwołanie Synodu Narodowego i utworzenie Kościoła Narodowego z królem jako zwierzchnikiem, co się mu nie udało.

Prymas wielce przyczynił się do zawarcia unii lubelskiej w 1569 roku, jednocząc narody zamieszkujące państwo polskie i litewskie. Po śmierci ostatniego Jagiellona Zygmunta II Augusta w 1572 roku, zapewnił sobie jak i swoim następcom urząd interrexa, czyli głowy państwa w czasie bezkrólewia.

W 1575 roku udzielił poparcia cesarzowi Maksymilianowi II Habsburgowi podczas drugiej wolnej elekcji, co skutkowało późniejszą utratą wpływów politycznych i godność prymasa na rzecz biskupa Stanisława Karnkowskiego. Jakub Uchański zmarł w 1581 roku i został pochowany w Łowiczu[47].

Wawrzyniec Goślicki herbu Grzymała urodził się ok. 1530 roku w Goślicach koło Płocka. Był synem Andrzeja i Ewy z Kamienieckich. W latach 1556-1562 studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał magisterium sztuk wyzwolonych. Studiował też na uczelniach włoskich w Rzymie, Padwie i Bolonii, gdzie uzyskał stopień doktora obojga praw. Po powrocie do Rzeczypospolitej pracował w kancelarii królewskiej za panowania króla Zygmunta II Augusta i Stefana Batorego[48].

Wawrzyniec Goślicki stawiał na pierwszym miejscu dobro kraju. Uczestniczył w licznych poselstwach dyplomatycznych m.in. do Gdańska w 1570 roku, na Węgry w 1571 roku, do Brunszwiku w 1572 roku czy do Sztokholmu w 1579 roku. Był uczestnikiem wyprawy wojennej Stefana Batorego na Gdańsk w 1577 roku, w czerwcu 1579 roku posłował do Saksonii, gdzie zabiegał o pomoc w wojnie z Moskwą.

28 maja 1589 roku uczestniczył w spotkaniu króla Zygmunta III Wazy z więzionym na zamku krasnostawskim niedoszłym pretendentem do korony polskiej arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem. Zlecono mu wówczas pertraktacje z więzionym i urażonym arcyksięciem. Był autorem idei odpowiedzialności rządzących przed narodem. Ze sprawiedliwością wiązał życzliwość i harmonię wszystkich warstw społecznych.

Opracował teorię podziału władz i ich kompetencji, podkreślenie związku prawa z moralnością oraz wychowawczej roli prawa. W 1568 roku w Wenecji wydał traktat polityczny De optimo senatore libri duo (przedruk w Bazylei w 1593 roku), w którym przedstawił obowiązki urzędników i pomyślność państwa. Najprawdopodobniej prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Jefferson, autor Deklaracji Niepodległości i współautor konstytucji USA znał ten traktat i się na niego często powoływał[49]. Wawrzyniec Goślicki przede wszystkim był duchownym, w hierarchii kościelnej awansował powoli.

Pełnił funkcje proboszcza, a następnie prepozytora płockiego, dziekana kieleckiego, kanonika kujawskiego, krakowskiego i sandomierskiego. Król Stefan Batory przedstawił go na biskupstwo kamienieckie, gdzie 7 stycznia 1587 roku otrzymał nominację papieską. Za udzielone poparcie Zygmuntowi III Wazie w elekcji, po koronacji król mianował go biskupem diecezji chełmskiej, który został zatwierdzony przez papieża 22 stycznia 1590 roku.

10 maja 1591 roku otrzymał nominację na biskupstwo przemyskie, gdzie w 1594 roku przeprowadził synod diecezjalny. 19 marca 1601 roku został prekonizowany na biskupstwo poznańskie. Biskup w swojej działalności kierował się uchwałami soboru trydenckiego, zwracał uwagę na lepszy dobór kandydatów do kapłaństwa i przestrzeganie dyscypliny przez duchowieństwo.

Bronił praw duchowieństwa w Rzeczypospolitej. Jego pisma posiadały cechy przesiąknięte nauką teologiczno-kanoniczną. Wawrzyniec Goślicki zmarł 31 października 1607 roku w Ciążynie koło Obornik i pochowany został w katedrze poznańskiej[50].  

Maciej Łubieński herbu Pomian urodził się 2 lutego 1572 roku w Łubnej koło Sieradza. Był jednym z dziesięciorga dzieci Świętosława, dziedzica dwóch wiosek pod Sieradzem i Barbary Zapolskiej. Pierwsze nauki pobierał w domu, następnie w Sieradzu. Następnie uczył się w szkole jezuickiej w Kaliszu.

Naukę kontynuował w kolegium jezuickim w Poznaniu i Akademii Krakowskiej. Dzięki rekomendacji biskupa Macieja Pstrokońskiego przez kilka lat pracował w kancelarii podkanclerzego koronnego Jana Tarnowskiego. Studiował w Niemczech i we Włoszech. W latach 1605-1615 był sekretarzem króla Zygmunta III Wazy. W życiu politycznym nie odgrywał znaczącej roli, poświęcając się życiu religijnemu i pracy duszpasterskiej[51].

Maciej Łubieński otrzymał wiele godności i urzędów kościelnych. W 1597 roku otrzymał kanonię poznańską, gnieźnieńską w 1600 roku, krakowską w 1612 roku, prepozyturę łęczycką w 1607 roku i kustodię sandomierską w 1614 roku. Wszystkich tych godności się zrzekł w 1617 roku, gdy został z nominacji Zygmunta III Wazy komendatoryjnym prepozytem miechowskim.

Odbył nowicjat i złożył śluby zakonne. Gorliwie troszczył się o rozwój życia religijnego zakonu. W dniu 11 listopada 1620 roku został mianowany przez króla Zygmunta III Wazę ordynariuszem diecezji chełmskiej. Zatwierdzenie papieskie otrzymał 17 maja 1621 roku. Przeprowadził wizytację diecezji i erygował sufraganię. W dniu 18 czerwca 1624 roku przeprowadził synod diecezjalny w Krasnymstawie.

Uchwały synodu wprowadziły wiele zakazów m.in. udzielania chrztów w domach prywatnych. Troszczył się o życie religijne w diecezji, odbudował katedrę Wszystkich Świętych w Krasnymstawie po licznych pożarach. 14 kwietnia 1627 roku mianowany został przez papieża biskupem poznańskim, a 24 marca 1631 roku biskupem kujawsko-pomorskim.

W dniu 27 listopada 1641 roku otrzymał arcybiskupstwo gnieźnieńskie i został prymasem Polski. Prowadził ożywioną działalność pasterską. Odbył synody w Uniejowie, prowincjonalny w Warszawie i partykularny w Kamieniu koło Złotowa. W 1644 roku był inicjatorem ekumenicznego Colloquium charitativum w Toruniu. Prymas ufundował kaplicę Matki Bożej na Jasnej Górze w 1644 roku oraz kilkadziesiąt kościołów. Maciej Łubieński zmarł 18 sierpnia 1652 roku w Łowiczu i został pochowany w Gnieźnie w rodzinnej kaplicy[52].

Mikołaj Świrski inaczej zwany Mikołajem z Romanowa urodził się ok. 1592 roku w Romanowie. Był pisarzem religijnym, poetą i historykiem. W 1623 roku wstąpił do zakonu jezuitów w Krakowie. Pełnił funkcję kustosza gnieźnieńskiego, proboszcza w Lubomlu, Turobinie, Pawłowie i Chełmie. 12 grudnia 1644 roku został mianowany biskupem tytularnym Citros i sufraganem chełmskim.

Sakrę biskupią przyjął 4 czerwca 1645 roku. Od 1647 roku pełnił funkcję sekretarza króla Władysława IV Wazy. W 1667 roku sprowadził do Chełma zakon pijarów, którzy założyli kolegium kształcące młodzież szlachecką.

Był to człowiek głęboko religijny, swój majątek przeznaczył na fundacje religijne i oświatowe. Był fundatorem klasztoru i kościoła oo. Bernardynów w Radecznicy w 1667 roku, pijarów w Chełmie w latach 1667-1669, szpitala bonifratrów w Krasnymstawie w 1677 roku, Lublinie i Zamościu w 1657 roku. Mikołaj Świrski zmarł w 1676 roku i pochowany został w Krasnymstawie[53].

Krzysztof Jan Szembek, nie jest data jego urodzin, był synem starosty bieckiego Franciszka i Barbary z Rupniowskich. Pełnił w kościele różne funkcje, kanonika krakowskiego od 1703 roku, scholastyka sandomierskiego od 1706 roku czy prepozyta komendatoryjnego miechowskiego od 1712 roku.

W 1710 roku objął stanowisko sekretarza wielkiego koronnego. W dniu 22 maja 1713 roku został ordynariuszem diecezji chełmskiej[54]. Biskup Jan Szembek przeznaczył spore sumy na utrzymanie katedry w Krasnymstawie i znacznie ją wyposażył. Był gorliwym pasterzem, w latach 1714-1717 osobiście wizytował wszystkie parafie w diecezji, wykazał specjalną troskę o sporządzenie spisu praw i przywilejów, jakie posiadały poszczególne probostwa.

W dniach 18-20 lipca 1717 roku przeprowadził synod diecezjalny w Krasnymstawie, na którym zajęto się umocnieniem roli parafii, nakazując odbywanie zjazdów dekanalnych i usunięto wiele niewłaściwości w zakresie kultu. W 1719 roku założył seminarium duchowne w Krasnymstawie[55].

Na mocy decyzji papieża Klemensa XI koronował obraz Matki Boskiej Częstochowskiej dnia 8 września 1717 roku. Była to pierwsza koronacja poza Włochami. W dniu 19 lutego 1719 roku erygował drugie po zamojskim seminarium diecezjalne w Krasnymstawie. Biskup Jan Szembek dnia 15 marca 1719 roku został przeniesiony na biskupstwo przemyskie, a 11 września 1724 roku na biskupstwo warmińskie. Jan Krzysztof Szembek zmarł 16 marca 1740 roku[56].  

Aleksander Antoni Fredro herbu Bończa urodził się w 1674 roku i był synem kasztelana czernichowskiego Stanisława Antoniego i Katarzyny Bełzeckiej. Po studiach w Akademii Krakowskiej i za granica otrzymał wiele beneficjów. Pełnił funkcje kanonika z nominacji kardynała prymasa Radziejowskiego, następnie kustosza od 1712 roku i kantora od 1714 roku w kapitule gnieźnieńskiej. Był także proboszczem w Międzyrzeczu, Gołąbiu, Lubaczowie i prepozytorem kolegiaty w Jarosławiu.

W dniu 29 marca 1719 roku został mianowany decyzją papieża na ordynariusza diecezji chełmskiej. 27 września 1724 roku został przeniesiony na biskupstwo przemyskie[57]. Biskup Aleksander Fredro sprawował funkcję sekretarza wielkiego koronnego w Trybunale Koronnym. Był wiernym stronnikiem króla Augusta II Sasa, uczestniczył czynnie w zwalczaniu konfederacji tarnogrodzkiej w 1715 roku.

W czasie administrowania biskupstwem chełmskim odrestaurował katedrę w Krasnymstawie, wykazywał dużą troskę o należyty poziom życia religijnego, wizytował parafie i głosił budujące i podnoszące na sercu kazania. Był głównym inspiratorem koronacji obrazu Matki Bożej w kościele Bernardynów w Sokalu.

Troszczył się o poziom życia duchowieństwa. Z jego polecenia wydano katechizm w języku polskim Sposób bardzo łatwy, nauczania przez katechizm wiary świętej. Był fundatorem licznych kościołów, odnowił katedrę przemyską i wyposażył kolegiatę jarosławską. Wspomagał darowiznami jezuitów w Jarosławiu czy franciszkanów w Kalwarii Pacławskiej. Aleksander Antoni Fredro zmarł 26 kwietnia 1734 roku w Radymnie koło Przemyśla i pochowany został w rodzinnym grobowcu Fredrów w Radymnie[58].

Wojciech Józef Marcin Skarszewski herbu Leszczyc urodził się 23 kwietnia 1742 roku w Janowie na Kujawach. Był synem Marcina i Marianny z Szymborskich. Pierwsze nauki pobierał u jezuitów w Kamieńcu i we Lwowie. Prawdopodobnie studiował także w Rzymie. 10 maja 1773 roku uzyskał doktorat prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Teologię studiował w seminarium duchownym w Warszawie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1776 roku. Biskup włocławski Józef Rybiński mianował go audytorem i sędzią generalnym w diecezji włocławskiej w 1777 roku. Otrzymywał liczne nadania kościelne m.in. kanonika, prepozytora i scholastyka wolborskiego, kanonika włocławskiego w 1779 roku, archidiakona pomorskiego w 1780 roku, koadiutora probostwa w Gołębiu, proboszcza w Raciążu i Niesułkowie w 1784 roku, prepozyta włocławskiego w 1782 roku czy proboszcza i oficjała gdańskiego[59].

W 1787 roku król Stanisław August Poniatowski powołał go na stanowisko sekretarza Rady Nieustającej, a 15 października 1790 roku mianował ordynariuszem diecezji chełmskiej. Sakrę biskupią przyjął 6 lutego 1791 roku w Warszawie z rąk biskupa Antoniego O. Okęckiego. 15 lipca 1792 roku wydał w Warszawie wydał statut diecezji chełmskiej, w którym zdecydowanie bronił kościelnego prawa małżeńskiego, a duchowieństwo zobowiązał do corocznych pięciodniowych rekolekcji. Proboszczom nakazał zakładanie szkół parafialnych, w których uczono czytania, pisania, rachunków oraz katechizmu. W latach 1799-1801 przeprowadził wizytację części kościołów.

Po zniesieniu diecezji chełmskiej w 1805 roku i erygowaniu diecezji lubelskiej, papież Pius VII mianował Wojciecha Skarszewskiego jej pierwszym biskupem dnia 23 września 1805 roku. Przeniósł on kapitułę katedralną z Krasnegostawu do Lublina i swoją rezydencję z Kumowa koło Chełma.

12 sierpnia 1824 roku został prekonizowany przez papieża Leona XII na arcybiskupstwo warszawskie i otrzymał godność Prymasa Królestwa Polskiego. Podczas swego zwierzchnictwa założył Seminarium Główne w Warszawie, które podlegało wyłącznie arcybiskupowi[60]. Wojciech Skarszewski brał czynny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W 1792 roku przystąpił do konfederacji targowickiej. 26 listopada otrzymał nominację na podkanclerzego koronnego. Brał udział w sejmie grodzieński, gdzie zaznaczył się jako zwolennik Rosji, a po uchwaleniu traktatu rozbiorowego otrzymał od carycy Katarzyny II, tytułem nagrody, krzyż z topozem i sygnet z brylantem. Podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku otrzymał karę śmierci za przystąpienie do konfederacji targowickiej.

Jedynie osobista interwencja Tadeusza Kościuszki uratowała go od śmierci, która zamieniono na dożywotnie więzienie. Po zdobyciu Warszawy przez Aleksandra Suwurowa został zwolniony z więzienia. Do diecezji chełmskiej powrócił w 1796 roku. Biskup otrzymał liczne odznaczenia m.in. Order św. Stanisława 7 września 1787 roku czy Order Orła Białego 1 czerwca 1791 roku. Wojciech Skarszewski zmarł 12 czerwca 1827 roku w Warszawie i został pochowany w katedrze warszawskiej[61].

Łacińscy biskupi chełmscy i ich rola w dziejach Rzeczypospolitej – podsumowanie

Łacińscy biskupi chełmscy zapisali się złotymi głoskami w dziejach ziemi chełmskiej i całej Rzeczypospolitej. Były to osoby dość dobrze wykształcone, przede wszystkim pobierali nauki na najlepszych i największych uczelniach w Europie – we Włoszech, Niemczech. Byli oni czynnie zainteresowani losami swoich diecezji i całego państwa polskiego.

Dochodzili do najwyższych stanowisk państwowych i kościelnych – część zostawała arcybiskupami gnieźnieńskimi, co wiązało się z przyjęciem godności Prymasa Polski. Pracowali w kancelariach na dworach magnackich i królewskich. Wyróżniali się patriotyzmem i miłością do ojczyzny. Rozwijali duchowość w swoich diecezjach, dbając o dobre wykształcenie, moralność i etykę niższego duchowieństwa, jak też i o świeckich.

Tworzyli nowe okręgi parafialne, seminaria duchowne, fundowali kościoły, konwenty klasztorne i szkoły przykatedralne, sprowadzali zakonników np. jezuitów, pijarów, którzy zajmowali się kształceniem młodzieży. Często ze swoich prywatnych funduszy przebudowywali lub odbudowywali zniszczone kościoły, katedry np. odbudowa katedry w Krasnymstawie, w Chełmie czy w Przemyślu oraz wyposażali świątynie, katedry czy kolegiaty.  

Bibliografia

Źródła drukowane:

• Zbiór Dokumentów Małopolskich (dalej: ZDM), cz. VI, 1974, nr 1523, 1598, 1635, 1772.
• ZDM, cz. VIII, 1976, nr 1583.

Opracowania:

• Abraham Władysław, Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, t. I., Lwów 1904.
• Abraham Władysław, Akt fundacyjny króla Władysława Jagiełły dla biskupstwa chełmskiego, „Kwartalnik Historyczny”, t. XXXII, 1918, s. 473-477.
• Bieńkowski Ludomir, Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), „Rocznik Humanistyczny, Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, t. VII, z. 2, 1960, s. 187-257.
• Bieńkowski Ludomir, Paweł z Grabowa. In. Polski słownik Biograficzny. Ed. Emanuel Rostworowski, t. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 383-384.
• Czarnecki Włodzimierz,  Rozwój sieci parafialnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII w., „Roczniki Humanistyczne”, t. XLVIII, z. 2, 2000, s. 29-89.
• Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa 1993.
• Kaczmarek Krzysztof, Przyczynek do działalności biskupa chełmskiego Macieja ze Starej Łomży, „Res Historica”, t. LVII, 2024, s. 491-502.
• Kosman Marceli, Poczet prymasów Polski, Gniezno 1997.
• Labuda Gerald, Czeskie chrześcijaństwo na Śląsku i w Małopolsce w X i XI wieku. In. Chrystianizacja Polski południowej. Materiały z sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku. Ed. Jerzy Wyrozumski, Kraków 1994, s. 73-98.
• Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku. Studium geograficzno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne” t. XII, z. 2, 1964, s. 5-136.
• Mazur Piotr, Fredro Aleksander. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 69-70.
• Mazur Piotr, Goślicki Wawrzyniec. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 83.
• Mazur Piotr, Skarszewski Wojciech. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., Chełm 2011, s. 254-255.
• Mazur Piotr, Szembek Krzysztof Jan. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I., Chełm 2012, s. 283.
• Mazur Piotr, Tarnowski Jan. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 296.
• Mazur Piotr, Poczet biskupów chełmskich obrządku łacińskiego, Chełm 2012.
• Stołecki Kazimierz, Sylwetki biskupów chełmskich i chełmsko-lubelskich. Diecezja chełmska, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 1, s. 20-22.
• Sułkowska-Kuraś Irena, Maciej ze Starej Łomży. In. Polski słownik biograficzny. Ed. Emanuel Rostworowski, t. XIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 36-37.
• Turek Jakub, Jan Biskupiec (ok. 1377-1452). Dominikanin, spowiednik króla, biskup chełmski, Warszawa 2021.
• Wdowiszewski Zygmunt, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków 2005.

Netografia:

• Mikołaj Dzierzkowski, prymaspolski.pl [dostęp: 11.04.2025].
• Jakub Uchański, prymaspolski.pl [dostęp: 11.04.2025].
• Maciej Łubieński, prymaspolski.pl [dostęp: 11.04.2025].
• Wojciech Skarszewski, polskiedzieje.wordpress.com [dostęp: 11.04.2025].

[1] Janeczek Andrzej, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa 1993, s. 35.

[2][2] Abraham Władysław, Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, t. I., Lwów 1904, s. 84.

[3] Labuda Gerald, Czeskie chrześcijaństwo na Śląsku i w Małopolsce w X i XI wieku. In. Chrystianizacja Polski południowej. Materiały z sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 roku. Ed. Jerzy Wyrozumski, Kraków 1994, s. 84.

[4] Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku. Studium geograficzno-historyczne, „Roczniki Humanistyczne” t. XII, z. 2, 1964, s. 55-57.

[5] Mazur Piotr, Poczet biskupów chełmskich obrządku łacińskiego, Chełm 2012, s. 5.

[6] Janeczek Andrzej, op. cit., s. 37.

[7] Mazur Piotr, op. cit., s. 5.

[8] Bieńkowski Ludomir, Działalność organizacyjna biskupa Jana Biskupca w diecezji chełmskiej (1417-1452), „Rocznik Humanistyczny, Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, t. VII, z. 2, 1960, s. 189-190.

[9] Ibidem, s. 192-193.

[10] Czarnecki Włodzimierz,  Rozwój sieci parafialnej Kościoła łacińskiego w ziemi chełmskiej do początku XVII w., „Roczniki Humanistyczne”, t. XLVIII, z. 2, 2000, s. 35.

[11] Zbiór Dokumentów Małopolskich (dalej: ZDM), cz. VIII, 1976, nr 1583.

[12] ZDM, cz. VI, 1974, nr 1772

[13] ZDM, cz. VI, 1974, nr 1598

[14] ZDM, cz. VI, 1974, nr 1635.

[15] ZDM, cz. VI, 1974, nr 1523.

[16] Bieńkowski Ludomir, op. cit., s. 193-194.

[17] Mazur Piotr, op. cit.,, s. 11.

[18] Abraham Władysław, Akt fundacyjny króla Władysława Jagiełły dla biskupstwa chełmskiego, „Kwartalnik Historyczny”, t. XXXII, 1918, s. 473-477.

[19] Janeczek Andrzej, op. cit., s. 38.

[20] Ibidem.

[21] Bieńkowski Ludomir, op. cit., s. 195-197.

[22] Ibidem, s. 187-188.

[23] Czarnecki Włodzimierz, op. cit., s. 38-39 – zob. aneks.

[24] Ibidem. s. 41-44.

[25] Bieńkowski Ludomir, op. cit., s. 197.

[26] Czarnecki Włodzimierz, op. cit., s. 47.

[27] Mazur Piotr, op. cit., s. 7.

[28] Turek Jakub, Jan Biskupiec (ok. 1377-1452). Dominikanin, spowiednik króla, biskup chełmski, Warszawa 2021, s. 33, 67-79.

[29] Mazur Piotr, op. cit., 12.

[30] Turek Jakub, op. cit., s. 103, 107-108.

[31] Wdowiszewski Zygmunt, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków 2005, s. 69-74.

[32] Mazur Piotr, op. cit., 12-13.

[33] Ibidem, s. 13.

[34] Mazur Piotr, Tarnowski Jan. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 296.

[35] Bieńkowski Ludomir, Paweł z Grabowa. In. Polski słownik Biograficzny. Ed. Emanuel Rostworowski, t. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 383-384.

[36] Mazur Piotr, op. cit., s. 46-47.

[37] Kaczmarek Krzysztof, Przyczynek do działalności biskupa chełmskiego Macieja ze Starej Łomży, „Res Historica”, t. LVII, 2024, s. 493.

[38] Mazur Piotr, s. 41.

[39] Ibidem, s. 42.

[40] Sułkowska-Kuraś Irena, Maciej ze Starej Łomży. In. Polski słownik biograficzny. Ed. Emanuel Rostworowski, t. XIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 36-37.

[41] Kosman Marceli, Poczet prymasów Polski, Gniezno 1997, s. 149-152.

[42] Mazur Piotr, op. cit., s. 21-22.

[43] Ibidem, s. 19.

[44] Ibidem.

[45] Stołecki Kazimierz, Sylwetki biskupów chełmskich i chełmsko-lubelskich. Diecezja chełmska, „Nestor. Czasopismo Artystyczne”, nr 1, s. 20-22.

[46] Mazur Piotr, op. cit., s. 63-64.

[47] Ibidem, s. 64.

[48] Mazur Piotr, Goślicki Wawrzyniec. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 83.

[49] Mazur Piotr, op. cit., s. 26-27.

[50] Ibidem, s. 27-28.

[51] Kosman Marceli, op. cit., s. 198-201.

[52] Mazur Piotr, op. cit., s. 39-40.

[53] Ibidem, 60.

[54] Mazur Piotr, Szembek Krzysztof Jan. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I., Chełm 2012, s. 283.

[55] Ibidem.

[56] Mazur Piotr, op. cit., s. 57-58.

[57] Mazur Piotr, Fredro Aleksander. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., t. I, Chełm 2011, s. 69-70.

[58] Ibidem.

[59] Mazur Piotr, Skarszewski Wojciech. In. Encyklopedia Chełma. Ludzie. Ed. Zbigniew Lubaszewski i inni., Chełm 2011, s. 254-255.

[60] Ibidem.

[61] Mazur Piotr, op. cit., 52-53.