Rozbiór Polski – najgorszy okres w historii państwa?
XVIII wiek wydaje się być najgorszym okresem w historii Rzeczypospolitej. To właśnie wtedy nastąpił III rozbiór Polski, który ostatecznie zlikwidował państwo polskie i na długie 123 lata wymazały je z map Europy i świata. Warto przypomnieć sobie to, w jakich okolicznościach się one odbyły, i zastanowić nad tym, co stało się z Rzecząpospolitą i jakie popełniono błędy, że doszło do jej upadku, zważywszy na fakt, iż niecałe 200 lat wcześniej mieliśmy tzw. „złoty wiek”.
W skrócie:
Wojna pomiędzy Imperium Rosyjskim a Imperium Osmańskim, która wybuchła w 1768 roku, wprowadziła sprawę polską na arenę polityki europejskiej. Prusy obawiały się, że dojdzie do wielkiego międzynarodowego konfliktu, ponadto dla Fryderyka II – króla pruskiego, podstawową zasadą polityki zagranicznej było unikanie otwartego konfliktu z Rosją.
Dlatego też Prusy dążyły do polepszenia relacji z Austrią, która z kolei myślała o odzyskaniu Śląska. Panuje powszechne przekonanie, że wstępnym projektem rozbiorowym był tzw. pruski plan hrabiego Lynara, który niemal dokładnie przedstawił warunki pierwszego rozbioru. Część historyków jest zdania, że w pierwszych latach wojny rosyjsko-tureckiej Fryderyk II obawiał się otwartego starcia pomiędzy Rosją a Austrią, dlatego też zdecydował się na spotkanie z Józefem II – arcyksięciem austriackim, królem Niemiec, Węgier i Czech, do którego doszło w Nysie w sierpniu 1769 roku.
Kilka miesięcy później sukcesy rosyjskie w starciu z Turkami zaniepokoiły Austrię, która obawiała się, że Rosja zajmie zbyt dużo ziem tureckich, postrzeganych w Wiedniu jako miejsce własnej ekspansji. W takiej sytuacji Prusy przybrały postawę mediatora w nasilającym się konflikcie, który powinien zostać rozstrzygnięty, w myśl założeń Berlina, kosztem Rzeczypospolitej. Koncepcję tę promował brat króla pruskiego – Henryk, który pod koniec 1770 roku pojechał do carycy Katarzyny II przekonywać ją do słuszności rozbioru Polski.
Zajrzyj też tu: Katarzyna II Wielka – seks, polityka i dzisiejsza Rosja
Jednak to Austria została pierwszym państwem, które poczyniło kroki ku zmniejszeniu granic Rzeczypospolitej, już w 1769 roku zajęła starostwo spiskie, a w kolejnym starostwa: nowotarskie, sądeckie i czorsztyńskie. W międzyczasie doszło do kolejnego spotkania Fryderyka II z cesarzem Józefem II. Przypuszcza się, że to właśnie wówczas zakomunikowano Prusom, że Austria jest przychylna ich planom wobec Polski.
Początek 1771 roku przyniósł zmianę stanowiska Rosji względem podziału terytorium Rzeczypospolitej. Wówczas w rozmowach z Henrykiem caryca po raz pierwszy nie odrzuciła pruskiej propozycji. Katarzyna II zwlekała z ostateczną decyzją w tej sprawie, gdyż była świadoma, że zgoda na ten ruch oznaczać będzie przyznanie się do klęski dotychczasowej polityki wobec tego kraju. Dlatego też podjęto jeszcze ostatnią próbę pacyfikacji Polski, za którą odpowiadał Nikita Panin.
Ostatecznie nie przyniosła ona żadnego skutku, a ostrzeżenia Kaspra Salderna mówiące o groźbie rozbioru zostały zlekceważone zarówno przez króla Stanisława Augusta, jak i polskich polityków. Latem 1771 roku Rosja dała zielone światło na podział części terytorium Polski. Doszło do rokowań pomiędzy przyszłymi zaborcami, tj. Austrią, Prusami i Rosją, w których największą pazernością wykazały się dwory niemieckie. Jednak pruskie zapędy wobec Gdańska były hamowane przez Anglię i Holandię, które starały się przede wszystkim zabezpieczyć własne interesy handlowe we wspomnianym mieście.
I rozbiór Polski
Traktat rozbiorowy został podpisany dnia 5 sierpnia 1772 roku. Na jego mocy Rosja zagarnęła obszar 92 tys. km2 zamieszkany przez 1,3 mln ludzi. Były to województwa: inflanckie, część połockiego i witebskiego, mścisławskie i część mińskiego. Ponadto utracono miasta: Połock, Witebsk, Mohylew, Mścisław oraz Homel. Zabór rosyjski był największy pod względem obszaru i umożliwiał Rosji transport towarów rzeką Dźwiną do Rygi.
Z kolei Austria otrzymała obszar o wielkości 83 tys. km2 zamieszkany przez 2,65 mln ludzi. W zaborze tym znalazła się część województw: krakowskiego i sandomierskiego, prawie całe województwo ruskie i bełskie, część podolskiego i wołyńskiego. Na rzecz Austrii przeszły miasta Lwów oraz Zamość, a Kraków stał się miastem granicznym. Austriacy przejęli także kopalnie soli w Wieliczce, Bochni i na Rusi.
Natomiast Prusy zajęły obszar 36 tys. km2, gdzie mieszkało około 0,58 mln ludzi. Państwo to przejęło województwa: pomorskie, malborskie, chełmińskie i księstwo warmińskie, część województw: poznańskiego, gnieźnieńskiego i inowrocławskiego oraz brzeskiego. Toruń stał się miastem granicznym. Posiadłości pruskie były najsilniejsze ekonomicznie, co pozwoliło im kontrolować polski handel bałtycki.
Gdy dodamy do tego jeszcze fakt, iż Śląsk znajdował się także w ich rękach, to wysuwa się obraz praktycznie całościowego uzależnienia handlu Rzeczypospolitej od pruskich komór celnych.
Pierwszy zabór Polski spowodował w początkowym okresie wzrost napięcia w całej Europie. W związku z tym podjęto kroki do jego zalegalizowania, a tym samym uspokojenia nastrojów. Początkowe próby okazały się nieskuteczne, gdyż Polacy nie zamierzali się zgodzić na narzucone im rozwiązanie. Jednak już w lutym 1773 roku trzy państwa zaborcze wystosowały do Rzeczypospolitej ultimatum, w którym groziły kolejnymi rozbiorami.
Ostatecznie sejm został zwołany na 19 kwietnia, co wcale nie oznaczało, że obradował on bez problemów. Dlatego też ambasador rosyjski w Polsce Otto Magnus von Stackelberg jedyny sposób na zrealizowanie swoich zamierzeń widział w jego skonfederowaniu i powołaniu delegacji upoważnionej do ratyfikowania rozbioru. Pod jego naciskiem trzy dni wcześniej 60 posłów i 9 senatorów zawiązało konfederację.
Marszałkiem konfederacji koronnej został Adam Poniński, natomiast litewskiej – Michał Radziwiłł. Ostatecznie po dołączeniu króla wraz senatem delegacja sejmowa przyjęła traktaty rozbiorowe, które ratyfikowano dnia 30 września 1773 roku. W kolejnych latach podjęto próbę naprawy Rzeczypospolitej, tak aby uniknąć następnych zaborów.
Między innymi w tym celu uchwalono w 1791 roku Konstytucję 3 Maja, którą jednak obalono po 14 miesiącach, do czego przyczyniła się zdrada targowiczan. Katarzyna II po interwencji w Polsce nie była zdecydowana na kolejny rozbiór, mając nadzieję na powrót funkcjonowania państwa sprzed Sejmu Wielkiego. Jednak podziału pogrążonego w chaosie kraju domagały się Prusy, które wraz z Austrią prowadziły wojnę przeciwko Francji (oba państwa nie odnosiły sukcesów, toteż chęć zdobycia nowych terytoriów rosła z każdą militarną klęską).
Prusacy posunęli się nawet do szantażu wobec Austrii, której zagrozili, że brak zgody na rozbiór Polski spowoduje wycofanie się ich z wojny. Podobny ruch zastosowali wobec Rosji, sugerując możliwość odstąpienia od wojny z Francją.
II rozbiór Polski
Ostatecznie do podpisania traktatu rozbiorowego między Prusami a Rosją doszło 23 stycznia 1793 roku. Oba mocarstwa określiły swoje nabytki terytorialne kosztem Rzeczypospolitej. Prusy zobowiązały się do kontynuowania wojny z Francją, a Rosja miała w dalszym ciągu zwalczać ruchy rewolucyjne w Polsce oraz wspierać materialnie strony walczące z Francuzami. Austria, zważywszy na fakt zaangażowania w wojnę (z Francją), została odsunięta od rozbioru.
Wojska pruskie weszły do Rzeczypospolitej i zajęły określone w traktacie ziemie od linii Częstochowa – Sochaczew – Działdowo, wkroczyły też do Torunia i Gdańska. W sumie Polacy stracili województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, płockie, ziemię dobrzyńską oraz część województwa rawskiego i mazowieckiego. Dało to w ostatecznym rozrachunku 57 tys. km2, gdzie mieszkało ponad milion osób.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Polska straciła na rzecz tego zaborcy swoją najlepiej rozwiniętą prowincję – Wielkopolskę. Natomiast jeżeli chodzi o Rosję, to do tego państwa włączono województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie oraz część wołyńskiego, brzesko-litewskiego i wileńskiego. Tym samym Rzeczpospolita została pomniejszona o 250 tys. km2 i około 3 miliony mieszkańców.
Po drugim rozbiorze państwo polskie liczyło 215 tys. km2 ziemi, na której mieszkało około 4 milionów ludności. Miał on być, podobnie jak i pierwszy, potwierdzony przez sejm. W tym celu reaktywowano w składzie sprzed Sejmu Wielkiego Radę Nieustającą, która zwołała ostatni sejm do Grodna, wyznaczając czas obrad na czerwiec 1793 roku. Sejm grodzieński miał w założeniu zaborców zalegalizować rozbiór Polski.
Do czuwania nad jego pracami powołano ambasadora rosyjskiego Jakoba Sieversa. I tak jako pierwszy został ratyfikowany traktat cesyjny z Rosją (17 sierpnia), natomiast batalię o ratyfikację traktatu z Prusami zakończono dopiero 23 września, w sytuacji gdy zamek grodzieński otoczony został przez rosyjskie wojsko. Sesja trwała prawdopodobnie około 12 godzin, a milczenie posłów uznano za wyrażenie zgody. Ostatecznie sejm zawarł 16 października 1793 roku układ polsko-rosyjski, który pozbawił Rzeczpospolitą resztek samodzielności.
Od tego czasu wszystkie umowy międzynarodowe oraz kwestie związane ze zmianami ustrojowymi musiały uzyskać zgodę Moskwy. Z kolei Rosja mogła bez zgody Polski wprowadzić na jej terytorium swoje wojska i zakładać magazyny. Sejm grodzieński opracował także nowy ustrój państwa, prawa kardynalne określały podstawowe przywileje szlachty i zasady ustrojowe. Przywrócono elekcyjność tronu, pacta conventa czy prawo do odmowy posłuszeństwa królowi.
Sejm stał się organem jednoizbowym, gdyż senat miał obradować wspólnie z posłami. Na czele rządu stała Rada Nieustająca. Powrócono także do liberum veto, które dotyczyć miało jedynie spraw związanych z naruszeniem praw kardynalnych. Ostatni sejm Rzeczypospolitej zakończył swe obrady dnia 23 listopada 1793 roku.
III rozbiór Polski
Polacy próbowali jeszcze ratować resztki swojej państwowości, jednak kolejny rozbiór wydawał się nieunikniony. W tej kwestii niewiele zmienił także ostatni zryw niepodległościowy, jakim było powstanie kościuszkowskie z 1794 roku. Już w lipcu tego samego roku Katarzyna II oświadczyła Prusom i Austrii, że „nadszedł czas, aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia temu, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień”.
Nie trudno się domyślić, że deklaracja ta oznaczała likwidację państwa polskiego.
W takich okolicznościach doszło do targów pomiędzy zaborcami o kolejne zdobycze terytorialne kosztem upadającej Rzeczypospolitej. Początkowo w najlepszej pozycji znalazły się Prusy, jednak na skutek działań Rosji sytuacja uległa bardzo szybko zmianie. W rezultacie rozbudzone pruskie apetyty musiały zostac poskromione.
Ostatecznie dnia 3 stycznia 1795 roku doszło do podpisania układu tylko między Austrią i Rosją. Jednak Prusy po wycofaniu się z wojny z Francją przystąpiły na propozycję dworów cesarskich i podpisały traktat rozbiorowy dnia 24 października 1795 roku. Miesiąc później abdykował król Stanisław August Poniatowski, co stało się symbolicznym aktem zalegalizowania likwidacji pierwszej Rzeczypospolitej.
W wyniku trzeciego rozbioru największy obszar zajęła Rosja. Było to około 120 tys. km2 i 1,2 mln ludności. Austria uzyskała 47 tys. km2 i 1,5 mln mieszkańców, a Prusy 48 tys. km2 i milion osób. Pod koniec stycznia 1797 roku zaborcy zawarli konwencję, która regulowała status prawny poddanych, posiadających majątki w różnych zaborach, rozstrzygała sprawę długów króla i Rzeczypospolitej oraz pozostałe kwestie prawne. Natomiast w tajnym artykule sygnatariusze zobowiązali się, że „nigdy nie będą używać w tytułach swych monarchów określenia Królestwo Polskie”.
Podsumowując, wypada podać, że cesarstwo rosyjskie podczas wszystkich zaborów przejęło obszar wielkości 436 tys. km2 zamieszkany przez ponad 5,5 mln ludzi. Prusy uzyskały obszar 141 tys. km2 zasiedlony przez 2,6 mln mieszkańców. Z kolei Austria, która nie brała udziału w drugim rozbiorze, przygarnęła obszar 129 tys. km2 wraz z 4 mln ludności.
Ostatni król Polski w styczniu 1795 roku opuścił Warszawę i na zaproszenie Katarzyny II udał się do Grodna, gdzie przebywał aż do jej śmierci, która nastąpiła w listopadzie 1796 roku. Później przeniósł się do Petersburga. Zmarł dnia 12 lutego 1798 roku po wypiciu zawartości filiżanki. Przyczyną jego śmierci był prawdopodobnie atak apoplektyczny.
Rozbiory Polski – podsumowanie
Rzeczpospolita padła ofiarą obowiązującej w XVIII wieku zasady równowagi sił. Nabytki Rosji dokonywane kosztem słabnącej Turcji pociągnęły za sobą tarcia dyplomatyczne dotyczące rekompensat sąsiednich potęg na terenie Polski. Pretekstu do rozbiorów dostarczały ponadto wydarzenia wewnątrz kraju, które zmierzały do wyrwania go spod rosyjskiej dominacji.
Dzieło przełomowe, jakim z całą pewnością była Konstytucja 3 Maja, sprzymierzyło reakcję rodzimą i obcą, przeciwko którym ciężko było się oprzeć. Z czasem ukształtowały się dwie szkoły historyczne, z których każda miała swoich zwolenników wśród narodu. Jedna obwiniała szlachecką Rzeczpospolitą o anarchię, ducha buntu i zgubne przywiązanie do wolności.
Druga z kolei wskazywała na pozytywne zmiany, do jakich doszło w okresie Sejmu Wielkiego, i przemoc obcą, jako ostateczną przyczynę likwidacji państwa założonego przed wiekami przez Mieszka I.
Maciej Wierzchnicki – doktorant Akademii Pomorskiej w Słupsku, nauczyciel historii
Bibliografia
- Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski 1772–1793–1795, Warszawa 1990.
- Konopczyński W., Pierwszy rozbiór Polski, Kraków 2010.
- Lord R. H., Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1984.
- Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002.
- Müller M., Rozbiory Polski: historia Polski i Europy XVIII wieku, Poznań 2005.
- Serczyk W., Początek końca: konfederacja barska i I rozbiór Polski, Warszawa 1997.
- Serejski M., Europa a rozbiory Polski: studium historiograficzne, Warszawa 2009.
