Arianizm – obraz społeczeństwa w pismach polskich arian

Arianizm był jednym z odłamów Reformacji, który powstał w drugiej połowie XVI w. w wyniku sporów wśród zwolenników Jana Kalwina. Bracia polscy podczas swojej obecności na ziemiach Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego uczestniczyli w dyskusjach m.in. nad sprawami teologicznymi i bezpośrednio związanymi z ustrojem Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

W skrócie:

• Początki arianizmu w Rzeczpospolitej Obojga Narodów
• Arianizm a kształt Rzeczpospolitej Obojga Narodów do 1580 r.
• Faust Socyn i jego wkład w rozwój arianizmu
• Arianizm a kształt Rzeczpospolitej Obojga Narodów po 1580 r.
• Arianizm w Rzeczpospolitej Obojga Narodów do drugiej połowy XVII w.

Początki arianizmu w Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Arianie (bracia polscy) wywodzą się z reformacji, którą zapoczątkował w 1517 r. Marcin Luter. Arianizm powstał w wyniku sporu wśród polskich kalwinistów (Kościół ewangelicko- reformowany). Twórca Kościoła ewangelicko-reformowanego, Jan Kalwin (1509–1564) zakładał m.in. odrzucenie kultu świętych i pojmowanie Komunii Świętej w sensie symbolicznym. W sprawach wewnętrznych zboru głos świeckiego równy jest głosowi pastora zarówno w kwestiach religijnych, jak i administracyjnych. Zwolennicy idei Kalwina w Rzeczpospolitej Obojga Narodów rekrutowali się z dwóch grup społecznych:

• średniej i bogatej części szlachty, która podchodziła liberalnie do kwestii religijnych;
• przedstawicieli warstwy chłopskiej i mieszczańskiej, pośród których rekrutowała się część pastorów; byli to konserwatyści w sprawach religijnych, a w kwestiach społecznych proponowali radykalne ograniczenie pańszczyzny a nawet jej zniesienie.

Kalwiniści w Rzeczpospolitej Obojga Narodów z oburzeniem przyjęli wiadomość o spaleniu 27 października 1553 r. w Genewie Miguela Serveta. Był on hiszpańskim katolikiem, który stał się zwolennikiem reformacji i znał osobiście Kalwina. W wyniku sporu teologicznego Servet odrzucił w dziele De Trinitatis erroribus istnienie Trójcy Świętej. Spowodowało to, że drogi obydwu panów rozeszły się. W wyniku intryg, w których miała udział katolicka Święta Inkwizycja, Servet został aresztowany i skazany na śmierć.

Zajrzyj do innych naszych wpisów na temat arian:

• W poszukiwaniu śladów po Braciach Polskich w Białymstoku
• Przyczyny wygnania arian z Polski
• Szlachecki model prawny a postępowanie względem Braci Polskich
• Bracia polscy wygnani za to, że nie zdradzili

Poglądy Serveta na temat Trójcy Świętej miały spory oddźwięk w środowisku protestantów Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Kalwiniści na synodach mających miejsce w latach 1560–1562 bezskutecznie próbowali zająć jednoznaczne stanowisko uznające istnienie Trójcy Świętej. Wśród zwolenników jedności w Kościele ewangelicko-reformowanym był wojewoda lubelski Jan Firlej.

W 1562 r. na synodzie w Książu 51 pastorów, przeciwników uznania istnienia Trójcy Świętej, odeszło ze Zboru większego (Kościoła ewangelicko-reformowanego) i utworzyło Zbór mniejszy, dając tym samym początek polskiemu arianizmowi – antytrynitaryzmowi. Większość z rozłamowców miała plebejskie pochodzenie.

W lipcu 1565 r. odbył się synod w Brzezinach, na którym zapoczątkowano działalność braci polskich. Do przybycia w 1580 r. Fausta Socyna, środowisko polskich arian było podzielone na:

• tryteistów – uważali oni, że nie ma współistnienia między osobami Trójcy Świętej;
• dyteistów – uznających współistotność Boga Ojca i Syna Bożego, ale nie Ducha Świętego;
• unitarnian – zastanawiających się czy Jezus Chrystus jest Synem Boga, czy istniał cały czas i należy go adorować (oddawać cześć).

Arianizm a kształt Rzeczpospolitej Obojga Narodów do 1580 r.

Do 1580 r. polscy arianie podzieleni byli na zwolenników radykalnych przemian społecznych i gospodarczych oraz na tych, którzy widzieli potrzebę ewolucyjnych zmian. Ci pierwsi byli zazwyczaj związani Małopolską, a ich oponenci zamieszkiwali tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwszej grupie przewodzili Jakub Kalinowski i Paweł z Wizny, związani z anabaptyzmem, odłamem chrześcijaństwa stworzonym przez Thomas Müntzera, który nawiązywał do tradycji m.in. waldensów oraz taborytów.

Radykalnie nastawieni bracia polscy negowali potrzebę istnienia własności prywatnej. Od swoich członków domagali się pozbycia swoich dóbr materialnych. Paweł z Wizny uważał, że niewolnictwo jest reliktem czasów pogańskich. Jakub Kalinowski też był przeciwnikiem korzystania z owoców pracy innych ludzi. Chciał, aby bracia polscy żyli jak apostołowie i nie przywiązywali się do dóbr doczesnych. Potępiał tych przedstawicieli stanu szlacheckiego, którzy niejednokrotnie dochodzili do swych bogactw dzięki uczestniczeniu w wyprawach wojennych.

Grzegorz Paweł z Brzezin twierdził, że nierówności społeczne, których był przeciwnikiem, są wynikiem prawa pięści, szabli, tj. wykorzystywania słabszych przez silniejszych. Według niego majątki szlachty zostały zdobyte na drodze przelewu krwi. Wartym zaznaczenia jest przykład ariańskiego szlachcica Jana Przypkowskiego, który w 1572 r. uwolnił w swoich posiadłościach chłopów z odrabiania pańszczyzny. Zniósł on zakaz przenoszenia się ze wsi do wsi.

Frakcji opowiadającej się za ewolucyjnymi zmianami przewodził m.in. Szymon Budny pochodzący z Białej Rusi (dzisiejszej Białorusi). Uważał, że należy szanować i nie zwalczać instytucji stanowej. Argumentował to tym, że już w czasach apostołów poganie i pierwsi chrześcijanie mieli niewolników.

Zalecał, aby przedstawiciele szlachty wyznania ariańskiego szanowali swoich poddanych za ich ciężką pracę. Według niego członkowie stanu szlacheckiego powinni obdarzać wolnością, tych sług, którzy byli inteligentni i wierni. Uważał, że bracia polscy nie powinni wyzbywać się swoich majątków, ale powinni często i hojnie obdarowywać jałmużną potrzebujących.

Bez względu na te różnice obydwie frakcje podkreślały swoją lojalność wobec Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Bracia polscy mieli m.in. obowiązkowo płacić podatki. Szanowali kobiety, a zwolenniczki arianizmu mogły uczestniczyć w dysputach teologicznych. Wartym podkreślenia jest fakt, że szlachcianki związane z antytrynitarzami mogły wychodzić za mąż za mieszczan oraz chłopów.

W tym czasie główne zbiory arian działały m.in.: w Krakowie, Lublinie, Pińczowie, Węgrowie, Brześciu Litewskim oraz Wilnie. Wśród wiernych przeważali mieszkańcy Korony oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Byli to przedstawiciele szlachty, mieszczaństwa oraz chłopstwa. Członkami zborów były też osoby przybyłe z innych części Europy, np.: Wojciech Pulchraninus (najprawdopodobniej z terenów I Rzeszy), Statoriusz (Francja), oraz przedstawiciele włoskich państewek Lismanin oraz Ochim.

Faust Socyn i jego wkład w rozwój arianizmu

W 1579 r. lub 1580 r. do Korony przybył Faust Socyn (1539–1604). Urodził się on w Sienie i był humanistą oraz wolnomyślicielem. W 1568 r. opublikował dzieło dotyczące Ewangelii św. Jana, w którym zanegował boskość Chrystusa i nieśmiertelność duszy. Został zmuszony do opuszczenia swojego rodzinnego miasta. Przez pewien czas był w Bazylei, następnie przyjechał do Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W nowej ojczyźnie zamieszkał w podkrakowskich Lusławicach. Ożenił się z Elżbietą Morsztynówną.

W kwestiach teologicznych Socyn uważał m.in., że podstawą wiary jest wola ludzka, a nie rozum. Według niego cuda, które zostały opisane w Starym Testamencie nie były nieprawdopodobne, ponieważ dotyczyły spraw ziemskich. Ich celem było przekonanie Żydów, że obietnice Boga przekazywane za pośrednictwem proroków są naprawdę dziełem boskim. Faust Socyn negował grzech pierworodny. Uważał, że ludzie z natury nie posiadają wiedzy o Bogu (a nawet tego, że istnieje), ale wiedzą, co jest dobre, a co jest złe i że dobro jest lepsze od zła. Jego przybycie do Korony spowodowało konsolidację wyznania ariańskiego, którego fundamentami m.in. było:

• uznanie Pisma Świętego za jedyną podstawę wiary, antytrynitarze uważali, że teksty biblijne należy interpretować z uwzględnieniem miejsca i czasu powstania;
• odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej; bracia polscy uważali, że jest tylko Bóg Ojciec, a Jezus Chrystus miał ludzką, więc grzeszną naturę i nie dokonał odkupienia ludzkości;
• człowiek może być zbawionym pod warunkiem moralnego zachowania w stosunku do swoich bliźnich;
• wszyscy ludzie popełniają złe uczynki, które są spowodowane ich grzesznymi skłonnościami;
• Eucharystia ma znaczenie tylko duchowe, ponieważ jest pamiątką po Ostatniej Wieczerzy; była przyjmowana na siedząco;
• praktykowanie chrztu dorosłych; z tego powodu katolicy mówili na nich „nurkowie”, z kolei arianie „odwdzięczali” się mówiąc na katolików „trójczacy”;
• zakaz tworzenia wizerunków związanych z kultem religijnym (ikonoklazm).

Wśród wybitnych intelektualistów współpracujących z Faustem byli: Stanisław Wiśniowski, Grzegorz Paweł, Piotr z Goniądza oraz syn chłopa z Wielkopolski Marian Czechowic.

Arianizm a kształt Rzeczpospolitej Obojga Narodów po 1580 r.

W kwestiach religijnych bracia polscy byli za indywidualną wolnością w dochodzeniu do prawdy, w tym także religijnej. Byli za swobodą w badaniu i interpretacji Pisma Świętego. Opowiadali się za tolerancją, która miała wypływać z poszanowania odmiennych poglądów, których dana osoba czy zbiorowość nie podziela, ale uznaje je za społecznie wartościowe i moralnie uzasadnione. Uznawali oni prawo przedstawicieli innych religii, narodów czy warstw społecznych do kultywowania swoich poglądów na równi z większością.

W sprawach między państwem a wiarą cenili wydany w 313 r. edykt mediolański, który wprowadzał dla chrześcijan tolerancję. Potępiali nienawiść religijną występującą między katolikami a protestantami. Arianie uważali, że tolerancja opiera się na wolności sumienia. Podkreślali, że wolność osadzona w ramach prawa i zdrowego rozsądku będzie skuteczną obroną przeciwko tyranii oraz anarchii. Uważali, że wszyscy powinni mieć wolność w wypowiadaniu swoich opinii na temat wiary i że wszelki religijny przymus prowadzi do cynizmu oraz obłudy.

Po 1580 r. arianie nie krytykowali już posiadania własności prywatnej i uważali, że jest ona gwarancją wolności. W tej kwestii różnili się od m.in. braci morawskich, którzy byli za wspólnotą dóbr i zostali skrytykowani w anonimowym piśmie Traktat przeciwko komunistom morawskim. Bracia polscy uważali, że Jezus Chrystus i apostołowie mogli żyć bez dóbr doczesnych, bo byli doskonałymi ludźmi. Sam Socyn też nie piętnował bogactwa.

Krytykował za to nadmierną chęć gromadzenia majątku. Warto podkreślić, że arianie krytykowali braci morawskich za uznawanie istnienia Trójcy Świętej. Kwestie te spowodowały, że w połowie XVII w. plany unii wyznaniowej między tymi odłamami chrześcijaństwa upadły.

Służba wojskowa

W sprawie służby wojskowej arianie byli podzieleni. Wpływ na to miał najprawdopodobniej synod w Arles z 314 r., który zakazał odmowy służby, a także święty Ambroży, który podzielił wojny na niesprawiedliwe i sprawiedliwe. Grzegorz Paweł uważał, że lepiej dać się zabić niż samemu zabić. Marian Czechowic twierdził, że w razie ataku trzeba stawić zbrojny opór. Faust Socyn podkreślał słuszność obrony, ale bez przelewania krwi wrogów. Jan Ludwik Wolzognen w dziele z 1642 r.; O naturze i cechach Królestwa Chrystusowego opowiadał się za wojną obronną prowadzoną przez wojska najemne. Był zwolennikiem budowy obronnych warowni.

Część arian, która pochodziła ze stanu szlacheckiego, by podkreślić swoją niechęć do rozlewu krwi, nosiła drewniane miecze. Wiązało się to z tym, że niektórzy antytrynitarze byli przeciwni zabijaniu zwierząt. Warto jednak zaznaczyć, że w trakcie panowania Zygmunta III Wazy i jego syna Władysława IV znaleźli się także arianie, którzy uczestniczyli w wojnach prowadzonych przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Wśród nich byli: Kasper Śleszyński, Samuel Gołecki oraz niejaki Kurosz.

Ludność chłopska

Ważnym zagadnieniem podejmowanym przez arian była kwestia położenia ludności chłopskiej. W dziele wydanym w 1583 r. O urzędzie miecza używającem Szymon Budny wskazał na potrzebę humanitarnego traktowania przedstawicieli tego stanu. Część szlachciców związanych z arianizmem uwalniała swoich poddanych od pańszczyzny tj. dokonywała libertacji. W województwie krakowskim w latach 1572–1656 miało miejsce 27 takich przypadków. Warto podkreślić, że 22% tych libertacji zostało dokonanych przez braci polskich, m.in. przez: Stefana Kazimirskiego, Kaspera Krzesza i Wacława Jana Potowskiego.

Niektórzy nie zwiększali wysokości ciężarów nakładanych na chłopów. Antytrynitarz Bartłomiej Tarnowski herbu Bogoria wyznaczył swoim poddanym w wsi Kuczków dwa dni pańszczyzny w tygodniu. Wśród arian byli też tacy, którzy wbrew zasadom swojej wiary zwiększali ciężar pracy. Szlachcic Mikołaj Sienicki podniósł chłopom pracującym na jego dobrach pańszczyznę do trzech dni w tygodniu. Podobnie zrobił Marcin Bylina.

Warto podkreślić, że jednym z orędowników polepszenia sytuacji chłopów był Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572), który wspierał rozwój szkolnictwa oraz reformacji, w tym braci polskich. W opublikowanym w 1543 r. traktacie Łaski, czyli o karze za mężobójstwo krytykował fakt, że w przypadku zabicia chłopa lub mieszczanina przedstawiciel stanu szlacheckiego płacił 30 grzywien.

Poddał krytyce poddaństwo chłopów. W wydanym w 1551 r. dziele Commentariorum de Republica emendanda libri quinque… (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięcioro…) zasygnalizował potrzebę stworzenia Kościoła niezależnego od papieża, łączącego elementy katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu i wprowadzenia w życie zasady równości wszystkich ludzi wobec prawa.

Procesy sądowe i władza świecka

W sprawie stosunku do władzy świeckiej i procesów sądowych występowała różnica zdań. Grzegorz Paweł, tak jak inni myśliciele ariańscy, podkreślał konieczność wierności wobec władzy, ale był przeciwnikiem uczestniczenia we władzach państwa. Wraz z Marianem Czechowiczem i Piotrem z Goniądza był przeciwny występowaniu na drogę sądową. Z kolei Socyn uważał, że arianin może wytoczyć proces w sytuacji, gdyby zabrana została jego własność.

W takich przypadkach pozywający miał ubiegać się o zwrot swojej rzeczy, lecz bez chęci dodatkowego ukarania winnego. Zraniona osoba mogła domagać się na drodze karnej od sprawcy odszkodowania. Warto zaznaczyć, że bracia polscy stworzyli własne wewnętrzne sądownictwo. Najcięższą stosowaną karą było wykluczenie z społeczności. Jedną z osób, która poniosła taką karę był Jan Licinius z Namysłowa, a powodem był gorszący tryb życia, tj. nadużywanie alkoholu. Winny był dwa razy skazywany – w 1615 i 1630 r.

Bracia polscy swoje idee rozpowszechniali dzięki wydawaniu we własnych drukarniach licznych broszur i książek, a także dzięki pracy edukacyjnej. W 1600 r. w Rakowie antytrynitarze założyli drukarnię, a dwa lata później akademię, w której mogli się uczyć młodzi ludzie z całej Europy, bez względu na to jaki odłam chrześcijaństwa reprezentowali.

Wśród nich byli m.in.: matematyk Joachim Stegmann, Jan Crell, autor traktatu O wolności sumienia, oraz Andrzej Wiszowaty, twórca 62 dzieł, w tym Religio rationalis. Wśród nauczanych przedmiotów były: etyka, dialektyka oraz analiza mów Cycerona. Warto podkreślić, że dzięki drukom idee braci polskich docierały na zachód Europy i wywarły znaczny wpływ na idee Johna Luke’a, Izaaka Newtona czy Johna Miltona.

Arianizm w Rzeczpospolitej Obojga Narodów do drugiej połowy XVII w.

Bracia polscy, będąc jednym z najmniejszych liczebnie Kościołów wywodzących się z reformacji, stali się obiektem krytyki ze strony katolików, luteranów oraz kalwinistów. Działo się tak zarówno w Rzeczpospolitej Obojga Narodów, krajach katolickich jak Francja czy protestanckich, np. Republice Zjednoczonych Prowincji (Holandia).

W kwietniu 1638 r. na mocy wyroku wydanego przez sąd sejmowy zamknięto akademię i drukarnię ariańską w Rakowie. Powodem były oskarżenia wysuwane wobec ariańskich uczniów Falibowskiego i Babińskiego o zniszczenie przydrożnego krzyża. Po uprawomocnieniu wyroku arianie przenieśli się do Radostowa. W Warszawie 11 maja 1647 r. na mocy decyzji sądu sumarycznego, który odbył się w trakcie obrad sejmu zostało spalone ariańskie wyznanie wiary autorstwa Jonasza Szlichtynga. Powodem było oskarżenie o zbrodnię obrazy boskiego majestatu i Rzeczpospolitej. Ostateczny cios dla polskich arian przyszedł w trakcie „potopu szwedzkiego” (1655–1660). Na początku czerwca 1656 r. podczas procesji Bożego Ciała, która miała miejsce pod Warszawą, król Jan Kazimierz Waza ogłosił plan zmuszający antytrynitarzy do opuszczenia kraju, zatwierdzony przez sejm w czerwcu 1658 r. Pod karą śmierci zakazano też praktyk religijnych związanych z tym odłamem reformacji i dano opuszczającym kraj trzy lata na uporządkowanie swoich spraw. Jednocześnie głoszono amnestię dla tych, którzy zdradzili kraj i sprzymierzyli się ze Szwecją. Przykładem jest Hieronim Radziejowski, katolik odpowiedzialny za sprowokowanie konfliktu polsko-szwedzkiego. W 1659 r. w myśl jednej z konstytucji sejmowych nakazano arianom przyjmować wyłącznie katolicyzm. Poważna część braci polskich wybrała emigrację m.in. do Holandii, Siedmiogrodu, Anglii oraz Francji. Ci, którzy znaleźli się w Holandii, w 1668 r. wydali zbiór swoich prac pod nazwą Bibliotheca Fratrum Polonorum (Biblioteka Braci Polskich). Inni zostali w Koronie, przyjmując katolicyzm lub jedno z wyznań protestanckich.

---

Bibliografia:

• Chmaj L., Bracia Polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.
• Lepszy K., Kamińska A., Geneza i program społeczny radykalnego nurtu Braci Polskich, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, T. 1, 1956, s. 33-70.
• Kolarzowski J.J., Idea Praw Jednostki w Pismach Braci Polskich. U narodzin nowożytnej koncepcji praw człowieka, Warszawa 2009.
• Kormanowa Ż., Bracia Polscy 1560-1570, Warszawa 1929.
• Kot S., Ideologja polityczna i społeczna Braci Polskich zwanych Arjanami, Warszawa 1932.
• Kwieciński J., Bracia Człowieka Arianie, Warszawa 1961.
• Tazbir J., Arianie i katolicy, Warszawa 1971.
• Tazbir J., Polski kryptoarianizm, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. T. 10, 1965, s. 187-211.
• Tazbir J., Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji,„Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, T. 1, 1956, s. 165-207.
• Tokarczyk A., Protestantyzm, Warszawa 1980.
• Ogonowski Z., Racjonalizm w polskiej myśli ariańskiej i jego oddziaływanie na Zachodzie, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, T. 1, 1956, s. 141-163.
• Ptaszyński M., Polska tolerancja czy początki oświecenia? Jonasz Szlichtyng (1592-1661) jako teolog „drugiej reformacji”, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, T. 57, 2013, s. 30-75.
• Urban W., Praktyczna działalność Braci Polskich wobec chłopów, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, T. 5, 1960, s. 109-126.