Syjoniści-rewizjoniści, a polscy wojskowi w Palestynie

Nie wszystko w historii II wojny światowej mieści się w podręcznikowych schematach. W cieniu wielkich frontów i geopolitycznych rozgrywek, syjoniści-rewizjoniści, a polscy wojskowi w Palestynie stali się aktorami nieoczywistego sojuszu, łącząc wizje niepodległości dwóch narodów z dala od ich ojczystych ziem. Wspólne interesy, sprzeczne lojalności i milczące porozumienia tworzyły mozaikę, w której ideologia spotykała się z pragmatyzmem. To opowieść o współpracy, która przetrwała mimo historii naznaczonej zdradami i cierpieniem.

Syjoniści-rewizjoniści, a polscy wojskowi w Palestynie podczas II wojny światowej – wstęp

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie dwóch dokumentów znajdujących się w zasobie Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie. Ich treść dotyczy kontaktów między prawicowymi syjonistami (syjonistami-rewizjonistami) a polskimi wojskowymi, którzy podczas II wojny światowej znaleźni się w ówczesnej Palestynie[1].

Pierwszy dokument odnosi się do propozycji współpracy, mającej na celu poparcie syjonistycznych planów powołania w Palestynie państwa żydowskiego i wsparcie polskiego wysiłku na rzecz przyszłej odbudowy powojennej Polski, która miała zyskać nabytki terytorialne (kosztem pokonanych Niemiec) oraz być niezależna od Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR).

Drugi dokument jest prośbą skierowaną do Władysława Andersa o zwolnienie z wojska Menachema Begina. Można przypuszczać, że oba dokumenty powstały w 1942 r. Niestety nie są znani ich autorzy.

Spis treści:

• Syjonisci-rewizjoniści w międzywojennej Polsce
• Represje radzieckich komunistów wobec obywateli międzywojennej Polski
• Polacy i Żydzi na Bliskim Wschodzie
• Materiały archiwalne w zasobie Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie

Syjonisci-rewizjoniści w międzywojennej Polsce

Twórcą prawicowego odłamu syjonizmu był urodzony w Odessie Włodzimierz Żabotyński (1880- 1940)[2]. Ideologia syjonistów-rewizjonistów opierała się m.in. na militaryzmie, szacunku wobec Józefa Piłsudskiego oraz stworzeniu państwa żydowskiego obejmującego zachodni i wschodni brzeg rzeki Jordan (czyli dzisiejszy Izrael, Autonomię Palestyńską a także Jordanię)[3]. Zwolennicy Żabotyńskiego posiadali organizacje młodzieżowe (Betar), kombatanckie (Brit- Hachajał) oraz paramilitarny Irgun Cwai Leumi (Ecel, Irgun).

Jedną z osób odpowiedzialnych za funkcjonowanie struktur prawicy syjonistycznej w międzywojennej Polsce był Menachem Begin (1913- 1992). Pochodził z Brześcia Litewskiego. W wieku 15 lat wstąpił do Betaru[4]. W lutym 1939 roku zastąpił Arona Propesa (1904- 1978)[5] na stanowisku szefa polskiego Betaru[6]. W kwestiach politycznych Begin był przeciwnikiem Wielkiej Brytanii. Uważał, że ze względu na upór władz w Londynie wysiłki polityczne i gospodarcze na rzecz odbudowy państwa żydowskiego nie przyniosły zakładanych rezultatów[7].

Szacunek okazywany Piłsudskiemu miał wpływ na współpracę prawicy syjonistycznej z władzami sanacyjnej Polski. Kooperacja dotyczyła działań na polu dyplomatycznym mającym przyśpieszyć powstanie państwa żydowskiego oraz szkolenia betarowców i irgunowców w Polsce[8]. Co ciekawe zwolennicy Żabotyńskiego otrzymali wsparcie finansowe od Ministerstwa Spraw Zagranicznych w wysokości 200 tys. zł. na zakup broni w Państwowej Wytwórni Uzbrojenia[9].

Warto podkreślić, że zwolennicy Romana Dmowskiego z niechęcią podchodzili do współpracy między Polakami a prawicowymi syjonistami, widząc w tych działaniach tzw. „żydowskie wpływy” na ówcześnie rządzących Polską[10].

Polacy i Żydzi a władze komunistycznej Rosji

Wybuch II wojny światowej spowodowany atakiem sił III Rzeszy (a później też ZSRR) na Polskę spowodował załamanie struktur partyjnych, w tym tych, które skupiały mniejszość żydowską[11]. W wyniku działań zbrojnych wschodnia część międzywojennej Polski znalazła się pod okupacją komunistycznej Rosji.

Na opanowanych przez ZSRR terenach postawa Żydów nie była jednoznaczna. Niektórzy np. obawiając się Niemców cieszyli się, że nie znajdują się pod okupacją hitlerowców. Jednocześnie pewna część Żydów była narażona na szykany ze strony komunistów[12]. Dotyczyło to m.in. zwolenników Żabotyńskiego[13], z których część, jak m.in. Begin, znajdowała się w Wilnie[14], będącym od września do października 1939 roku pod okupacją ZSRR. Od końca października 1939 roku miasto to przeszło pod kontrolę Litwy[15].

Represje radzieckich komunistów wobec obywateli międzywojennej Polski

Wśród syjonistów-rewizjonistów znajdujących się w nowych realiach okupacyjnych nie było określonego jednoznacznego kierunku dalszej działalności. Aktywiści Irgunu chcieli jak najszybciej dotrzeć do Palestyny, m.in. przez Wilno i Odessę[16]. Z kolei Begin starał się utrzymać kontakt listowny z Szimszonem Juniczmanem (1907-1961)[17] przedstawiając mu bieżącą sytuację i prosząc o wsparcie finansowe[18]. Wspomniany Juniczman był wieloletnim działaczem prawicy syjonistycznej. Urodził się w miejscowości Równe, na Wołyniu. W 1935 r. wyemigrował do Palestyny.

W wyniku działań NKWD[19] w drugiej połowie 1940 roku. część działaczy prawicy syjonistycznej została zatrzymana. Wśród nich byli Begin, Marek Kahan, Miron Szeskin, Menachem Buchweitz oraz Jan Bader[20]. W wyniku procesu Begin otrzymał wyrok 8 lat więzienia. Został wysłany do sowieckiego obozu pracy za kręgiem polarnym[21], gdzie budowano linię kolejową Kotlas- Workuta[22].

Armia Polska w komunistycznej Rosji

W drugiej połowie 1941 roku obywatele Polski przebywający w więzieniach w ZSRR zostali uwolnieni. Stało się to dzięki porozumieniu zawartemu 30 lipca 1941 roku między premierem rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźctwie gen. Władysławem Sikorskim[23] a ambasadorem ZSRR w Londynie Iwanem Majskim[24]. Dzięki porozumieniu w ZSRR miały powstać Polskie Siły Zbrojne.

Dnia 10 sierpnia 1941 roku gen. Sikorski mianował gen. Władysława Andersa (1892- 1970) dowódcą armii. Do jej szeregów zgłaszali się obywatele międzywojennej Polski, tj. Polacy, Żydzi, Ukraińcy oraz Białorusini[25]. Nie bez znaczenia jest fakt, że oprócz ochotników w rejony koncentracji oddziałów przybywały kobiety, dzieci oraz osoby starsze chcące opuścić ZSRR. Początkowo siedziba powstającej armii znajdowała się w Buzułuku w okolicy Kujbyszewa. W styczniu 1942 roku polskie oddziały powstawały na terenie republik azjatyckich ZSRR: Uzbeckiej, Kirgiskiej oraz Kazachskiej[26].

W trakcie tworzenia oddziałów Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR znalazło się w nich łącznie 77 tys. żołnierzy[27]. W tej liczbie znajdowało się 6 tysięcy Żydów[28]. Na przełomie września/października 1941 roku przedstawiciele prawicy syjonistycznej tacy jak Marek Kahan czy Miron Szeskin kontaktowali się z gen. Sikorskim oraz Stanisławem Kotem (1885-1975), który był ambasadorem rządu londyńskiego w ZSRR[29].

Rozmowy dotyczyły możliwości utworzenia legionu żydowskiego[30]. Jednostka ta miała wchodzić w skład armii polskiej, jej dowódcami mieli być Polacy. Idea ta wspierana była przez gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, ppłk. Stanisława Pstrokońskiego oraz płk. Leona Koca. Pomysł nie doczekał się realizacji z powodu sprzeciwu Brytyjczyków, którzy obawiali się, że jednostka żydowska może być zapleczem dla działalności Irgunu oraz niechęci ambasadora Stanisława Kota, który jako przeciwnik sanacji patrzył niechętnie na współpracę prawicowych syjonistów i zwolenników politycznej linii Piłsudskiego[31].

Polacy i Żydzi na Bliskim Wschodzie w latach 1942-1943

W kwietniu 1942 roku władze ZSRR wstrzymały rekrutację do Polskich Sił Zbrojnych[32]. Dnia 19 marca 1942 roku, z powodu coraz większych problemów ze współpracą ze przedstawicielami komunistycznej Rosji, gen. Anders wydał rozkaz, by podległe mu odziały wojskowe wraz z osobami cywilnymi ewakuowały się do Iranu. Ewakuacja miała miejsce w marcu i sierpniu 1942 roku[33]. Łącznie opuściło ZSRR 116 tys. osób[34]. Jesienią 1942 roku. Polskie Siły Zbrojne przekształciły się w Armię Polską na Wschodzie. Liczyła ona 53 tys. Żołnierzy, a jej dowódcą został gen. Anders[35].

W 1943 roku oddziały gen. Andersa dotarły do Palestyny[36]. Spowodowało to dezercję kilku tysięcy żołnierzy żydowskiego pochodzenia[37], którzy, mimo że składali przysięgę w języku polskim i hebrajskim zwierającą modlitwę Szema Israel i deklaracje wierności Polsce nie byli za ścigani przez żandarmerię. Działo się tak na polecenie gen. Andersa[38]. Do maja 1944 roku z 4439 osób pochodzenia żydowskiego opuściło armię 2972 osoby, czyli 67% stanu[39]. Begin[40], jako jedyny żołnierz przed opuszczeniem wojska otrzymał specjalne pozwolenie[41].

Polacy i syjoniści-rewizjoniści w ówczesnej Palestynie

Epizod ten nie zakończył współpracy między Polakami a syjonistami- rewizjonistami. Dnia 1 grudnia 1943 roku w Jerozolimie spotkali się przedstawiciele Biura Dokumentów 2. Korpusu[42] (rtm. Kazimierz Święcicki i dr Menachem Buchweitz), Nowej Organizacji Syjonistycznej[43] (Marek Kahan, Arie Altman) i Komitetu Ocalenia Żydostwa Europejskiego, który był reprezentowany przez Arie Ben Eliezera.

Celem spotkania było podjęcie próby przeciwstawienia się komunistycznej propagandy; wówczas do Stanów Zjednoczonych  oraz Kanady został wysłany poeta Salomon Michoels i Izaak Fefer, członkowie powołanego w Moskwie Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego[44].  Zgromadzeni uważali, że trzeba podjąć działania dyplomatyczne w celu zapobieżeniu utraty przez odrodzoną Polskę część swojego przedwojennego terytorium.

W tym celu miano wysłać 6 syjonistów- rewizjonistów (w tym Begina), którzy byli żołnierzami wojska polskiego do USA. Tam mieli dzięki działalności propagandowej naświetlić intencje ZSRR. Ostatecznie plan ten nie został zrealizowany. Warto zaznaczyć, że w trakcie pobytu wojsk polskich w Palestynie nigdy nie doszło do zbrojnej konfrontacji z żydowskimi bojownikami. Stało się to dzięki temu, że na drzwiach pojazdów używanych przez Polaków były malowane biało- czerwone proporczyki[45].

Losy podwładnych gen. Sikorskiego i Begina po 1943 r.

W czerwcu 1943 roku gen. Sikorski zdecydował o przekształceniu Armii Polskiej na Wschodzie w 2. Korpus Polski, którego żołnierze w latach 1943- 1945 walczyli podczas kampanii włoskiej, walnie przyczyniając się do m.in. wygrania bitwy o Monte Cassino (1944) i do zdobycia Bolonii (1945). Do 1946 roku 2. Korpus Polski znajdował się we Włoszech, następnie został przeniesiony do Anglii. Następnie żołnierze korpusu byli demobilizowani, tj. kierowani do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia[46].

Zupełnie inaczej potoczyły się losy Begina. Pod koniec 1943 roku stanął na czele Irgunu[47] rozpoczynając zbrojną konfrontację z Anglikami oraz antyżydowsko nastawionymi Arabami. W 1948 roku założył partię Herut (Wolność), odwołującą się do spuścizny Żabotyńskiego i działalności Ecel[48]. W 1977 roku Begin został pierwszym wywodzącym się z prawicy premierem Izraela. W 1978 roku wraz z prezydentem Egiptu Anwarem Sadatem otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla za zawarcie pokoju izraelsko- egipskiego.

Materiały archiwalne w zasobie Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie

Nawiązując do rozmów, ostatnio prowadzonych, pragniemy sformułować i przedstawić wytyczne współpracy polsko-żydowskiej w dziedzinie politycznej, wojskowej, jak również w innych dziedzinach.

Zasady ogólne

Podstawową tezę, na której budujemy nasze propozycje, jest wspólnota interesów narodowych polskich, z jednej, a żydowskich z drugiej strony, wspólnota obiektywnie istniejąca, z którą wydźwignąć należy wbrew zakorzenionym przesądom i wzajemnym, słusznym, czy nie słusznym, żalom. Kwestia żydowska nie powinna dzielić obydwu narodów, lecz, przeciwnie, powinna i może ją połączyć we wspólnym wysiłku, zmierzającym, z punktu widzenia polskiego, do ostatecznego i pełnego rozwiązania tej kwestii w Polsce, a z punktu widzenia żydowskiego[49], do zamiany nie znośnych warunków bytowania w Rozproszeniu[50] na warunku narodowej koncentracji i państwowej nie-zależności w Palestynie. Pod tym względem problem żydowski jest, w absolutnym znaczeniu tych słów, jednocześnie problemem polskim. Paliatywami[?] rozwiązać go nie można. Doświadczenie, okupione krwawymi ofiarami[51], wykazało bowiem, że tam, gdzie Żydzi pragną pozostać Żydami z całą ich odrębnością [słowo nierozczytane] religijną i obyczajową, ich ustawowe, teoretyczne równouprawnienie[52] nie [słowo nierozczytane] stać się równouprawnieniem faktycznym[53], a tam znów, gdzie Żydzi za cenę subiektywnego wyrzeczenia się swych odrębności[54] uzyskuję pełnię[?] praw, następuje, po pewnym okresie czasu, powietrze dla zawiści i nienawiści, która doprowadza do masowych nocy [słowo nierozczytane[55]], będącym straszliwym ciosem dla Żydów straszliwszą jeszcze hańbą dla ludzkości. Rozwiązanie osiągnięte być może jedynie na drodze państwowotwórczego wysiłku tj. normalizacji życia żydowskiego poprzez koncentracji większości Żydów w ich własnym państwie. Będzie to w równej mierze normalizacją życia polskiego, poprzez odciążenie go, od balastu destruktywnej nienawiści, gospodarczej bezwzględnej walki i politycznych, ubocznych zagrywek.

Błędnym[?] jest przypuszczenie, że ta „normalizacja” nastąpi dzięki melodii[?] masowej rzezi, zastosowanej przez Hitlera. Piekielna maszyna niemiecka nie zdoła zniszczyć wszystkich Żydów[56], choć bezsprzecznie wielu z nich zostało i zostanie zmasakrowanych. Część jednak przetrzyma czy to w samej Polsce, czy to w obozach pracy, przy fortyfikacjach i w przedsiębiorstwach wojennych[57]. Kilkaset tysięcy Żydów polskich jest w Rosji, ewentualny skład uzupełniający, dotyczący obywateli polskich w Z.S.R.R, musi i ich obejmować, tymbardziej, że sprawa tej ludności jest ściśle związana ze sprawą ziem, z których ona pochodzi. Polska powojenna będzie miała [słowo nierozczytane] żydowską i co za tym idzie kwestię żydowską. Nie wolno także zapomnieć, że kwestia żydowska nie jest jedynie ilościową, jest ona również, a może przede wszystkim – „kwestią jakościową”, czego dowiódł rozwój wypadków i nastrojów na Zachodzie[58]. Zaś wojna z hitleryzmem nie zmniejszyła psychologicznego napięcia, związanego z problemem żydowskim; raczej odwrotnie. Pobożne życzenia pewnych grup żydowskich, lub oświadczenia pewnych działaczu nie-żydowskich[59] w niczym nie zmienią tej smutnej, lecz nieodpartej[?] rzeczywistości. Wynika z tego, że również po wojnie, mimo zmniejszonej ilości Żydów, problem żydowski w Polsce będzie nadal wymagał rozwiązania, możliwego do osiągnięcia li tylko na drodze zgrupowania Żydów w ich własnym państwie.

Państwo to nie jest już więcej marzeniem dalekim, istnieje ono faktem politycznym. I dwa będą momenty, które po wojnie przy konstruktywnej pomocy państw europejskich zadecydują, mimo wszystkich piętrzących się trudności o jego powstaniu. 1 – pęd Żydów w [słowo nierozczytane] na [słowo nierozczytane], dotychczas odbudowanej, prosperującej Palestyny[60] i 2 – wysiłek wojskowy, do którego Żydzi są- po raz pierwszy od Bar-Kochby[61]– gotowi.

Polska – Niemcy – a Żydzi

Przyjmując zasady powyższe, dojdziemy do wniosku, że wspólnota interesów polsko-żydowskich dotyczy nie tylko samej kwestii żydowskiej, lecz również wielu innych aktualnych problemów europejskich i światowych, w których interes polski pokrywa się z państwowotwórczym interesem żydowskim. Innymi słowy, Polska stoi[?], w stosunku do Niemiec, za tezą Vamzistecka[?], której świat jeszcze nie przyjął. Żydzi hołdujący państwowym ideałom identyfikują się z zapatrywaniem wymagającym bezwzględnego unieszkodliwienia Niemiec[62], i na tym polu współpraca polsko-żydowska – tak jeśli chodzi o przyszłe granice niemiecko-polskie, jak również odnośnie politycznego i wojskowego statusu powojennych Niemiec- może okazać się owocną i korzystną dla obu stron.

Polska – Rosja – a Żydzi

Po zwycięskim zakończeniu wojny z Niemcami, Polska stanie przed problemem ekspansji rosyjskiej, tym trudniejszym, że, o ile sądzić można z dotychczasowego rozwoju wypadków i głosów światowych organów prasowych, przeważnie część opinii angielskiej przygotowuje się, jeśli tak to rzecz można „Nadchodzącego Monachium”[63].

Nasze zapatrywania na ten problem wypływa z wyłożonych w części pierwszej zasad. Rosja bolszewicka odbiera Żydom wszelkie szanse odbudowania państwa w Palestynie; każda część kontynentu opanowana przez Sowiety zostaje hermetycznie zamknięta dla emigracji[64], a bez masowej emigracji nie ma państwa żydowskiego. Z drugiej zaś strony, toczony jest wśród żydów nie ustanny bój o duszę młodzieży żydowskiej[65] – bój między sjonizmem a komunizmem[66] – a zwycięstwo tego ostatniego nastąpić może jedynie przy pomocy sowieckich [słowo nierozczytane] i [słowo nierozczytane], które opanowałyby – gdyby im świat na to pozwolił środkowo –europejskie państwa. Niebezpieczeństwo, grożące z tej strony Polsce i Żydom jednocześnie zarysowuje się już dziś zupełnie wyraźnie. Jeśli świat zgodzi się na linię Bugu, Sowiety nad Bugiem się nie zatrzymają[67] i nowa [słowo nierozczytane], lub nowy totalistyczny ucisk przypadnie w udziale umęczonym narodom europejskim. Świat zdaje się nie doceniać obecnie tego niebezpieczeństwa, a zjednoczony wysiłek polsko-żydowski powinien je unaocznić.

Obywatele polscy w Rosji

Preludium do rozprawy o granicy polsko – rosyjskiej stanowi walka o obywatelstwo uchodźców i amnestiowanych zesłańców polskich, znajdujących się obecnie na terytorium Z.S.R.R. Rosjanie świadomie rozróżnili, wbrew swym własnym zasadom państwowym, obywateli narodowości polskiej od narodowości żydowskiej i innych mniejszości narodowych. Przedstawiciele Polski nie mogli i nie powinni byli wtedy[?] zgodzić się, na to rozróżnienie, gdyż oznaczałoby ono rezygnację z ziem, z których te mniejszości pochodzą. Ta walka o państwową przynależność obywateli polskich w Rosji, o ich jak najszybszą ewakuację, celem uratowania ich od śmierci z głodu, lub epidemii, może i powinno być również wspólną, polsko-żydowską walką. Światowa opinia żydowska musi być pouczona- najlepiej uczynią to ludzie, którzy sami z Rosji wrócili- o niebezpieczeństwie grożącym już obecnie życiu setek tysięcy Żydów, ginących w Rosji, oraz o niebezpieczeństwie ich ostatecznej zagłady[?], jeśli nie wywalczy się uznania ich polskiego obywatelstwa i możliwości ich ewakuacji[68].

Wnioski

Czas prawdziwego, godnego porozumienia między Polakami, walczącymi o swe niepodległe państwo, a Żydami walczącymi o własne państwo- dojrzał. Porozumienie to może mieć kapitalne znaczenie nie tylko dla obydwu narodów, ale również, biorąc pod uwagę położenie i znaczenie Polski, światowy zasięg kwestii żydowskiej oraz położenie Palestyny- ale Europy i świata całego.

Należy, [słowo nierozczytane] innym[?], przystąpić nie tylko do sformułowania poszczególnych punktów takiego porozumienia, lecz również do [słowo nierozczytane] kroków związanych z jego realizacją. Tak jak polskie [słowo nierozczytane]- zgodnie z uchwałą Polskiej Rady Narodowej – wpływa na czynniki, międzynarodowe w kierunku pomocy dla tworzącego się państwa żydowskiego, tak czynniki żydowskie zobowiązane są do wyjaśnienia polskiej „iusta causa”[69], zgodnie z innymi[?] zasadami, światowej opinii żydowskiej na Kontynencie amerykańskim, w Palestynie, Afryce Południowej, Anglii oraz wszystkich innych czynników, mogących mieć wpływ na bieg spraw międzynarodowych. Wydaje nam się, że delegacja, złożona z działaczy i dziennikarzy mogłyby w krajach zamorskich przynieść poważny pożytek wspólnej sprawie. Porozumienie powinno również objąć wszystkie sprawy związane z przyszłością.

Naród polski i naród żydowski, których dzieje [słowo nierozczytane] wykazują wiele wspólnych rysów, złączone są w wojnie, pokoju i wspólnym dążeniu do własnej państwowości. Przedstawiciele obydwu narodów winni wyciągnąć właściwe wnioski z tego bezsprzecznego[?] faktu.

Do Pana Generała Władysława Andersa Dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie,

Pozwalam sobie zwrócić się do Pana Generała z prośbą w sprawie, którą zajmujemy się od roku i która, o ile wiem, może znaleźć właściwe i bezzwłoczne rozwiązanie na podstawie odpowiedniego zarządzenia Pana Generała.

Jeden z przywódców naszego ruchu światowego, naczelny komendant organizacji młodzieżowej ”Betar” w Polsce, pan magister Menachem Begin jest żołnierzem Armii Polskiej i służy obecnie w Komendzie Placu w Jerozolimie, w charakterze tłumacza. Magister Begin zdołał wraz z członkami kierownictwa ”Betaru” polskiego wydostać się z okupowanej Warszawy i znalazł się we Wilnie, gdzie, po opanowaniu Wilna przez wojska sowieckie, został aresztowany i skazany za swą sjonistyczną działalność w Polsce na 8 lat więzienia, po czy zesłany został do obozu nad Pieczore. Dzięki amnestji udzielonej obywatelom polskim został zwolniony z obozu i wstąpił do wojska polskiego, wraz z którym przyjechał do Palestyny.

Biorąc pod uwagę, że współpraca magistra Begina jest dla ruchu naszego konieczna, tak jeśli chodzi o objęcie kierownictwa nad młodzieżą naszą, jak przede wszystkim w dziedzinie związanej z bytowaniem Żydów w Rosji i ich przyszłością, proszę Pana Generała o udzielenie Magistrowi Beginowi rocznego urlopu, aby umożliwić mu spełnienie tego odpowiedzialnego i tak ważnego zadana.

Pan Begin jest tym człowiekiem, który najbardziej nadaje się do tej pracy, wymagającej, w pierwszym rzędzie, umiejętności wpływania na opinię publiczną. A magister Begin jest nie tylko wybitnym wychowawcą, doskonałym mówcą i publicystą, mogącym wzbudzić entuzjazm w sercach swych słuchaczy i czytelników; jest on również tym, który, jako komendant narodowej młodzieży żydowskiej prowadził głównie prace uświadamiającą przeciw anty narodowym ruchom[70] wśród żydostwa polskiego, a wiadomości jego w tej dziedzinie uzupełnione zostały osobistym doświadczeniem i cierpieniem. Jesteśmy przeto przekonani, że praca jego na tym polu przyniesie olbrzymie usługi.

Wychodząc z powyższych założeń i zaznaczając, że, zgodnie z tradycją i nauką naszego ruchu, magister Begin nie zgodziłby się na pozostanie na uboczu w chwili gdy otwarta zostanie droga do bezpośredniej, frontowej walki z wrogiem, proszę Pana Generała o wydanie odpowiedniego zarządzenia, które umożliwi mu, na najbliższy okres roczny, poświęcenie swych zdolności i sił wielkiemu zadaniu, którym chcemy go obarczyć. 

Z wysokim szacunkiem[71]

Prezentowany dokument jest mało znanym epizodem dotyczącym relacji polsko-żydowskich podczas II wojny światowej. Zwolennicy Begina dostrzegali, że zagrożeniem dla Polaków jak i Żydów jest niemiecka III Rzesza i komunistyczna Rosja. Prawicowi syjoniści wskazywali m.in., na to, że naród polski i żydowski walczą o ten sam cel – odbudowę własnej państwowości.

Bibliografia

Archiwalia:

• Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie
• AIŻ, G 6 – 16/ 9, Menachem Begin from Polish Army for Movement Activity, 1943,
• AIŻ, P 106- 1/5, Unichman Shimshon, Membership Cards, Delegate Cards, Other Documents from Zionist Organizations, 1920-1960,
• AIŻ, P 106 4/10, Unichman Shimshon, Correspondence with Zionist and Jewish Organizations, 1932-1960,

Źródła drukowane:

• Perelman Jakób, Rewizjonizm w Polsce 1922- 1936, Warszawa 1937.
• Zineman Jakub, Historia sjonizmu. Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Warszawa 1946.
• Wspomnienia:
• Rudawski Michał, Mój obcy kraj? Warszawa 1996.
• Wdowiński Dawid, And we are not saved, New York 1963.

Prasa:

• „Trybuna Narodowa. Tygodnik. Organ rewizjonizmu syjonistycznego”- 1938, 1939

Opracowania i artykuły

• Albert Andrzej, Najnowsza historia Polski 1918- 1980. Część II, 1939- 1945, Londyn  1989.
• Arens Mosze, Flagi nad gettem. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, tłum. M. Sobelman, J. Stocker- Sobelman, Kraków- Budapeszt 2011.
• Begin Menachem, The revolt, New York 1977.
• Cała Alina, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa 2012.
• Canin Mordechaj, Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce, przeł. M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 2018.
• Davies Norman, Szlak nadziei. Armia Andersa, marz przez trzy kontynenty, Warszawa 2015.
• Drymmer Tomir Wiktor, W służbie Polsce. Wspomnienia żołnierza i państwowca z lat 1914- 1947, Kraków 2014.
• Dziurok Adam, Gałęziowski Marek, Kamiński Łukasz, Musiał Filip, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918- 1989, Warszawa 2014.
• Heller Kupfert Daniel, Jabotinsky’s Children. Polish Jews and the rise of right- wing zionist, Princeton  2017.
• Heller Kupfert Daniel, Między obroną a atakiem: syjoniści-rewizjoniści wobec przemocy antyżydowskiej w Polsce w latach trzydziestych, „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 2 (258), 2016, s. 407-429.
• Jaczynowska Maria, Musiał Danuta, Stępień Marek, Historia Starożytna, Warszawa 2010.
• Johnson Paul, Historia Żydów, tł. M. Godyń, M. Wójcik, A. Nelicki, Kraków 1998.
• Korboński Stefan, Unknown chapter in the life of Menachem Begin and Irgun Zvai Leumi, „East European Quarterly”, vol. 13 no 3, University of Colorado (Boulder), 1979, s. 373- 379.
• Kossewska Elżbieta, Ona mówi jeszcze po polsku, ale śmieje się po hebrajsku. Partyjna prasa polskojęzyczna i integracja kulturowa polskich Żydów w Izraelu (1948- 1970), Warszawa 2015.
• Kossoy Edward, Żydowskie podziemie zbrojne w Palestynie i jego polskiego powiązania, „Zeszyty Historyczne” (Paryż), Zeszyt 158, Instytut Literacki, 2006, s. 62- 100.
• Levin Don, Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej, tłum. E. Balcerek, Warszawa 2005.
• Libionka Dariusz, Weinbaum Laurence, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze: wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011.
• Łazor Jerzy, Brama na Bliski Wschód. Polsko-Palestyńskie stosunki gospodarcze w okresie międzywojennym, Warszawa 2016.
• Merhav Peretz, The Israeli Left. History, Problems, Documents, San Diego-New York 1980.
• Perlmutter Amos, The life and time of Menachem Begin, New York 1987.
• Snyder Timothy, Czarna ziemia. Holocaust, jako ostrzeżenie, tłum. B. Pietrzyk, Warszawa 2015.
• Sroka Tomasz Łukasz, Sroka Mateusz, Polskie korzenie Izraela. Wprowadzenie do tematu. Wybór źródeł, Kraków-Budapeszt 2015.
• Tyszkiewicz Jakub, Czapiewski Edward, Historia Powszechna Wiek XX, Warszawa 2010.
• Węzły pamięci niepodległej Polski, pod red. Z. Najdera, Warszawa 2014.
• Urbanek Mariusz, Broniewski. Miłość, wódka, polityka, Warszawa 2011.
• Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959: atlas ziem Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, pod red. W. Sienkiewicza, G. Hryciuka, Warszawa 2008. 
• Zgliczyński Stefan, Jak Polacy Niemcom Żydów mordować pomagali, Warszawa 2013.

Wykaz skrótów:

• Archiwum Instytutu Żabotyńskiego w Tel-Awiwie- AIŻ
• Trybuna Narodowa. Tygodnik. Organ rewizjonizmu syjonistycznego- TN
• Stany Zjednoczone Ameryki Północnej- USA
• Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich- ZSRR

Fot. Wizyta Żabotyńskiego w Warszawie w 1939 roku. Na dole od prawej: Ze’ew Żabotyński, Aharon Cwi Propes i Menachem Begin. W środku stoi Jirmejahu Halperin

[1] Do maja 1948 r. Palestyny znajdowała się pod brytyjskim zwierzchnictwem.

[2] Patrz: M. Stanislawski, Zionist and the Fin de Siecle, Berkeley-Los Angeles-London 2001 oraz W. Żabotyński, Państwo żydowskie, Warszawa- Kraków- Poznań 1937.

[3] Patrz: The political and social philosophy of Ze’ev Jabotinsky. Selected writings, ed. by M. Sarig, London-Portland, 1999 oraz C. Shindler, Israel, Likud and The Zionnist Dream. Power, Politics and Ideology from Begin to Netanyahu, London 1995.

[4] D. Libionka, L. Weinbaum, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze: wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011, s. 246, 249. Patrz: H. Seidman, M. Schreiber, Menachem Begin. His life and legacy, New York 1993 oraz S. Sofer, Begin. An anatomy of leadership, Oxford 1988.

[5] Propes był odpowiedzialny za tworzenie pierwszych struktur Betaru na Łotwie. Od 1929 do lutego 1939 r. był szefem Betaru w międzywojennej Polsce. D. K. Heller, Jabotinsky’s Children. Polish Jews and the rise of right- wing zionist, Princetom University Press 2017, s. 129. Patrz: A. Propes, Bez zmian ideologii, „Trybuna Narodowa. Tygodnik. Organ rewizjonizmu syjonistycznego” („TN”), 1938, 36, (250) (z 9 września), s. 1, 8 oraz A. Propes, Pożegnanie, „TN”, 1939, 13, (277) (z 31 marca), s. 2.

[6] D. Libionka, L. Weinbaum, op. cit., s. 249.

[7] M. Arens, Flagi nad gettem. Rzecz o powstaniu w getcie warszawskim, tłum. M. Sobelman, J. Stocker- Sobelman, Kraków- Budapeszt 2011, s. 23, M. Begin, The revolt, New York 1977, s. 68-69 oraz Dyskusja Generalna na konwencie N.O.S., „TN”, 1938, 6 (21) (z 18 lutego), s. 5.

[8] N. Davies, Szlak nadziei. Armia Andersa. Marsz przez trzy kontynenty, Warszawa 2015, s. 384 oraz J. Łazor, Brama na Bliski Wschód. Polsko-Palestyńskie stosunki gospodarcze w okresie międzywojennym, Warszawa 2016, s. 102- 103, 251.

[9] S. Zgliczyński, Jak Polacy Niemcom Żydów mordować pomagali, Warszawa 2013, s. 27.

[10] D. K. Heller, Między obroną a atakiem: syjoniści-rewizjoniści wobec przemocy antyżydowskiej w Polsce w latach trzydziestych, „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 2 (258), 2016, s. 412.

[11] M. Arens, op. cit., s. 30.

[12] O różnorodnej postawie Żydów wobec komunistów patrz: A. Bikont, My z Jedwabnego, Warszawa 2004; K. Jaśkiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 1939–1941 (Białostocczyzna, Nowogródczyzna, Polesie, Wileńszczyzna), Warszawa 2001; M. Tryczyk, Miasta śmierci. Sąsiedzkie pogromy Żydów, Warszawa 2015 oraz A. Żbikowski, U genezy Jedwabnego. Żydzi na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej, wrzesień 1939 – lipiec 1941, Warszawa 2006.

[13] A. Perlmutter, The life and time of Menachem Begin, New York 1987, s. 115.

[14] Było to spowodowane radiowym apelem ogłoszonym z nocy na 6/7 września 1939 r. przez płk. Romana Umiastowskiego, szefa propagandy Naczelnego Wodza Edwarda Rydza- Śmigłego, w którym nakazał wszystkim mieszkańcom Warszawy zdolnym do walki opuścić miasto.  M. Rudawski, Mój obcy kraj? Warszawa 1996, s. 69.

[15] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959: atlas ziem Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, pod red. W. Sienkiewicza, G. Hryciuka, Warszawa 2008, s. 25. 

[16] Do maja 1940 r. ok. 6 tys., wileńskich Żydów opuściło Litwę na podstawie wiz palestyńskich, duńskich oraz francuskich. Z kolei dzięki pomocy Sempo Sugihary, japońskiego konsula w Kownie dotarło do Chin oraz Japonii kilka tysięcy Żydów. Patrz: H. Levine, Kim pan jest, panie Sugihara, tłum. S. Głąbiński, Warszawa 2000.

[17] AIŻ, P 106- 1/5, Unichman Shimshon, Membership Cards, Delegate Cards, Other Documents from Zionist Organizations, 1920-1960, k. 1, 2, 10, 11, 15, 18 oraz AIŻ, P 106 4/10, Unichman Shimshon, Correspondence with Zionist and Jewish Organizations, 1932-1960, k. 1-2.

[18] Patrz: AIŻ, P 106 – 3/ 1, Unichman Shimshon, Correspondence with Menachem Begin, 1940-1961.

[19] Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR.

[20] E. Kossoy, Żydowskie podziemie zbrojne w Palestynie i jego polskiego powiązania, „Zeszyty Historyczne” (Paryż), Zeszyt 158, Instytut Literacki, 2006, s. 72.

[21] Od lutego 1940 do czerwca 1941 r. władze ZSRR wysiedliły w głąb kraju kilkaset tysięcy obywateli międzywojennej Polski. A. Albert, Najnowsza historia Polski 1918- 1980. Część II, 1939- 1945, Londyn 1989, s. 320- 328 oraz N. Davies, op. cit., s. 26- 45.

[22] Menachem Begin został oskarżony o bycie członkiem partii mającej charakter kontrrewolucyjny i burżuazyjno-nacjonalistyczny. Patrz: M. Begin, Czas białych nocy: opowieść o aresztowaniu i przesłuchaniach Menachema Begina, z załączeniem protokołów i dokumentów odtajnionych po upadku Związku Radzieckiego, Kraków Budapeszt 2010.

[23] A. Albert, op. cit., s. 329- 340

[24] A. Dziurok, M. Gałęziowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, Od Niepodległości do Niepodległości. Historia Polski 1918- 1989, Warszawa 2014, s. 172.

[25] Węzły pamięci niepodległej Polski, pod red. Z. Najdera, Warszawa 2014, s. 56.

[26] A. Albert, op. cit., s. 356- 367 oraz A. Dziurok, M. Gałęziowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, op. cit., s. 174.

[27] Ł. T. Sroka, M. Sroka, Polskie korzenie Izraela. Wprowadzenie do tematu. Wybór źródeł, Kraków-Budapeszt 2015, s. 478.

[28] D. Levin, Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej, tłum. E. Balcerek, Warszawa 2005, s. 122.

[29] N. Davies, op. cit., s. 54.

[30] A. Perlmutter, op. cit., s. 122. Patrz więcej: L. S. Rosen, Legion żydowski w Armii Andersa. Marzenia i rzeczywistość, tłum. M. Polit, Warszawa 2007.

[31] E. Kossoy, op. cit., s. 73, 74.

[32] Węzły pamięci niepodległej Polski, op. cit., s. 57.

[33] N. Davies, op. cit., s. 162- 218 oraz M. Urbanek, Broniewski. Miłość, wódka, polityka, Warszawa 2011, s. 191- 195. Część polskich uchodźców została w Iranie, niektórzy trafili do Nowej Zelandii, Meksyku, Indii, Libanu, Ugandy, Kenii oraz Południowej Rodezji (dzisiejsze Zimbabwe). Patrz więcej: A. Bhattacharjee, Druga ojczyzna. Polskie dzieci tułacze w Indiach, tłum. K. Mazurek, Poznań 2014; M. Ney- Krwawicz, Na pięciu kontynentach. Polskie dzieci, młodzież i szkoły na tułaczych szlakach 1939- 1950, Warszawa 2014 i E. Wróbel, J. Wróbel, Rozproszeni po świecie. Obozy i osiedla uchodźców polskich ze Związku Sowieckiego 1942- 1950, Chicago 1992.

[34] A. Dziurok, M. Gałęziowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, op. cit., s. 174.

[35] Węzły pamięci niepodległej Polski, op. cit., s. 57.

[36] N. Davies, op. cit., s. 343- 367 oraz M. Urbanek, op. cit., s. 197- 204, 217- 222.

[37] E. Kossoy, op. cit., s. 82- 90.

[38] D. Levin, op. cit., s. 139.

[39] Wart podkreślić, że w 1944 r. polskich oddziałach walczących w Italii było 838 Żydów z tym 126 oficerów, były to głównie osoby o poglądach lewicowych i niesyjonistycznych. Generał Anders cenił ich za walkę z Niemcami. S. Korboński, Unknown chapter in the life of Menachem Begin and Irgun Zvai Leumi, „East European Quarterly”, vol. 13 no 3, 1979, s. 376 oraz D. Levin, op. cit., s. 137.

[40] E. Kossoy, op. cit., s. 84.

[41] Wartym podkreślenia jest fakt, że niektórzy żołnierze pochodzenia żydowskiego nie zdezerterowali I uczestniczyli w walkach w Italii. Patrz: Jewish Participation in the Armed Forces of the Allies in World War II 1939- 1945, „Publication of the Museum of the Combatants and Partisans”, Volume VII, 4 (64), IX 1988, s. 125- 128 oraz Żydzi polscy w służbie Rzeczypospolitej 1939-1945, oprac. A. K. Kunert, Warszawa 2002.

[42] W czerwcu 1943 r. gen. Sikorski zdecydował o przekształceniu Armii Polskiej na Wschodzie w 2. Korpus Polski

[43] Nowa Organizacja Syjonistyczna powstała w 1935 r. Skupiała ona zwolenników Żabotyńskiego niechętnych Światowej Organizacji Syjonistycznej. Nowa Organizacja Syjonistyczna zakończyła działalność w 1946 r. J. Perelman Rewizjonizm w Polsce 1922- 1936, Warszawa 1937, s. 296, 297 i J. Zineman, Historia sjonizmu. Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Warszawa 1946, s. 345. Patrz: W. Żabotyński, Nowa Organizacja Syjonistyczna, Kraków 1936.

[44] E. Kossoy, op. cit., s. 92. O Żydowskim Komitecie Antyfaszystowskim patrz: A. Lustiger, Czerwona Księga. Stalin i Żydzi. Tragiczna historia Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego i radzieckich Żydów, Warszawa 2004.

[45] W. T. Drymmer, W służbie Polsce. Wspomnienia żołnierza i państwowca z lat 1914- 1947, Kraków 2014, s. 215. Warto podkreślić, że w filmie pt. Wielka droga (1946) ukazującym losy Polaków w ZSRR, Bliskim Wschodzie oraz we Włoszech jest ukazany epizod pozytywnych relacji między Polakami a Żydami w ówczesnej Palestynie. Reżyserem filmu był Michał Waszyński. 

[46] Węzły pamięci niepodległej Polski, op. cit., s. 58.

[47] P. Johnson, Historia Żydów, tł. M. Godyń, M. Wójcik, A. Nelicki, Kraków 1998, s. 517.

[48] Patrz: Y. Shapiro, The road to power: Herut Party in Israel, Albany 1991

[49] W tym przypadku „syjonistyczny”, ponieważ wśród społeczności żydowskiej obok nurtu syjonistycznego istniały ideologie związane z asymilacją, folkizmem (Żydowska Partia Ludowa) oraz socjalizmem (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, Polsce i Rosji, czyli Bund).

[50] Czyli w krajach diaspory.

[51] Czyli prześladowaniami.

[52] Konstytucja marcowa z 1921 r. oraz konstytucja kwietniowa z 1935 r. zakładała równe prawa i obowiązki wszystkich obywateli międzywojennej Polski. Węzły pamięci niepodległej Polski, op. cit., s. 53.

[53] O antysemityzmie w międzywojennej Polsce patrz: A. Cała, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa 2012, s. 311- 345, Węzły pamięci niepodległej Polski, op. cit., s. 52- 56, 489; S. Zgliczyński, op. cit., s. 21- 75.

[54] Czyli przechodzenie przez proces akulturacji/asymilacji.

[55] Być może chodzi o nawiązanie do nocy św. Bartłomieja, kiedy z nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 r. francuscy katolicy dokonali masowych mordów na francuskich kalwinistach.

[56] Czas II wojny światowej przetrwało ok. 300- 350 tys. polskich Żydów, czyli 8- 10% przedwojennej populacji. Można przypuszczać, że z tej liczby 177 tys. przeżyło w ZSRR. Pozostała część uratowała się m.in., dzięki pomocy udzielanej przez Polaków. A. Dziurok, M. Gałęziowski, Ł. Kamiński, F. Musiał, op. cit., s. 162- 171, 238 oraz S. Zgliczyński, op. cit., s. 227.

[57] Patrz: M. Canin, Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce, przeł. M. Adamczyk-Garbowska, Warszawa 2018, s. 347- 351 oraz J. Wijaczka, G. Miernik, Żydowscy robotnicy przymusowi w zakładach zbrojeniowych HASAG w Generalnym Gubernatorstwie w czasie drugiej wojny światowej [w:] Z przeszłości Żydów polskich. Polityka- gospodarka- kultura- społeczeństwo, pod. red. J. Wijaczki i G. Miernika, Kraków 2005, s. 181-203.

[58] O antysemityzmie panującym na zachodzie Europy, także podczas II wojny światowej patrz: J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, Historia Powszechna- wiek XX, Warszawa 2010, s. 465- 471 oraz T. Snyder, op. cit., s. 113- 122, 284- 287, 322- 326.

[59] Można przypuszczać, że w tym fragmencie tekstu chodzi o działaczy środowisk demokratyczno-liberalnych i lewicowych, którzy sprzeciwiali się antysemitom.

[60] Autor (lub autorzy) dokumentu wskazuje na aliję, czyli przybywanie Żydów do Palestyny, a od 1948 r. do Izraela.

[61] Powstanie Bar- Kochby miało miejsce w latach 132- 135 podczas panowania cesarza rzymskiego Hadriana. Żydowscy powstańcy ponieśli klęskę. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia Starożytna, Warszawa 2010, s. 676.

[62] Syjoniści-rewizjoniści byli przeciwnikami jakichkolwiek kontaktów między Izraelem a państwami niemieckimi. D. Wdowiński, And we are not saved, New York 1963, s. 106- 113.

[63] Układ monachijski– porozumienie zawarte na spotkaniu przedstawicieli III Rzeszy, Włoch, Francji oraz Wielkiej Brytanii w Monachium w dniach 29–30 września 1938 dotyczące przyłączenia części terytoriów Czechosłowacji do Niemiec. J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, op. cit., s. 325- 326.

[64] Rzeczywiście komuniści byli przeciwnikami syjonizmu, a przez to aliji Żydów.

[65] Ten fragment tekstu budzi poważne wątpliwości, z co najmniej dwóch powodów. Większość zwolenników komunizmu nie była Żydami, tak samo jak większość Żydów nie była związana z komunizmem. Po drugie nie wszyscy Żydzi są zwolennikami różnych odłamów syjonizmu. Warto zaznaczyć, że są także nie- Żydzi, którzy wspierają syjonizm oraz Izrael.

[66] O obecności zwolenników komunizmu wśród Żydów i w Izraelu patrz: E. Kossewska, Ona mówi jeszcze po polsku, ale śmieje się po hebrajsku. Partyjna prasa polskojęzyczna i integracja kulturowa polskich Żydów w Izraelu (1948- 1970), Warszawa 2015, s. 394- 443; P. Merhav, The Israeli Left. History, Problems, Documents, San Diego-New York, 1980, s 57-69; P. Śpiewak, Żydokomuna. Interpretacje historyczne, Warszawa 2012 oraz Węzły pamięci niepodległej, op. cit., s. 964- 966, 970.

[67] W 1944 oraz 1945 r. ziemie przedwojennej Polski zostały uwolnione spod okupacji III Rzeszy. Jednocześnie władzę przejęli komuniści.  Powojenna Polska utraciła kresy wschodnie i zyskała granica na Odrze oraz Nysie Łużyckiej. Warto zaznaczyć, że wcześniej wspomniana umowa Sikorski- Majski zawierała informację, że traktaty między III Rzeszą a ZSRR zawarte w 1939 r. i dotyczące bezprawnych zmian granic Polski straciły moc obowiązującą. A. Albert, op. cit., s. 355, 446- 459 oraz J. Tyszkiewicz, E. Czapiewski, op. cit., s. 546- 547.

[68] Chodzi o ewakuację z ZSRR.

[69] iusta causa- powód, stan faktyczny.

[70] W tym fragmencie chodzi o nurty/partie będące w opozycji do syjonizmu.

[71] AIŻ, G 6 – 16/ 9, Menachem Begin from Polish Army for Movement Activity, 1943, k. 1- 7, 13.

Dominik Flisiak