W nocy z 30 na 31 grudnia 1655 roku zmarł hetman wielki litewski książę Janusz Radziwiłł
W nocy z 30 na 31 grudnia 1655 roku niespodziewanie zmarł Janusz Radziwiłł. Ślady na ciele zmarłego wskazywały na to, że został otruty. Radziwiłła pochowano w Tykocinie.
Janusz Radziwiłł był synem Krzysztofa Radziwiłła i Anny z Kiszków. Najmłodsze lata spędził za granicą w celach edukacyjnych.
W 1638 roku poślubił wojewodziankę bracławską Katarzynę Potocką, córkę Stefana Potockiego i Marii Mohylanki. Niedługo potem Janusz Radziwiłł owdowiał. Katarzyna zmarła krótko po urodzeniu córki Anny Marii w 1642 roku.
W 1645 roku jego kolejną małżonką została Maria, córka hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula. Janusz Radziwiłł kierował się przede wszystkim planami politycznymi. Radziwiłł liczył na to, że zacieśnią się więzy polityczne między Mołdawią a Rzecząpospolitą. Taki stan rzeczy początkowo nie podobał się Turcji. Ostatecznie sułtan turecki Ibrahim I wyraził zgodę na to małżeństwo.
Janusz Radziwiłł szybko piął się po szczeblach kariery. W 1633 roku został podkomorzym litewskim, od 1638 roku był starostą kazimierskim, w latach był 1643-1645 starostą mścisławskim, 1644-1655 ciwunem retowskim. W 1646 roku został hetmanem polnym litewskim i w kolejnym roku starostą generalnym żmudzkim. W latach 1653-1655 był wojewodą wileńskim aż w 1654 roku został hetmanem wielkim litewskim[1]. Był także uzdolnionym wojskowym. Brał udział w wielu kampaniach.
Kiejdany – Janusz Radziwiłł zdrajcą
W 1654 roku na tronie szwedzkim zasiadł Karol X Gustaw. W tym czasie stosunki ze Szwecją były mocno napięte. Rozmowy pokojowe nie przynosiły efektów. W maju 1655 roku w Rzeczypospolitej zwołano sejm, na którym dyskutowano o przygotowaniach do obrony przed Szwedami, ofensywą rosyjską i kwestią podatków na wojsko.
Niepowodzenia wojsk polsko-litewskich w walkach z Kozakami i Moskwą zachęciły króla szwedzkiego do ataku na Rzeczpospolitą. Latem 1655 roku Szwedzi mieli rozpocząć atak.
Wojnę rozpoczęło wkroczenie korpusu Arvida Wittenberga do Wielkopolski. W efekcie krótkich walk szlachta wielkopolska poddała się Szwedom pod Ujściem. Natomiast Ci dowódcy, co pozostali w obozie, w imieniu województw poznańskiego i kaliskiego, podpisali 25 lipca 1655 roku kapitulację i oficjalnie uznali Karola X Gustawa za króla.
W dniu 29 lipca 1655 roku Bogusław Radziwiłł wysłał w imieniu swoim i Janusza, Gabriela Lubienieckiego do Rygi z aktem w formie przysięgi lennej. W akcie Janusz i Bogusław Radziwiłłowie wyrazili gotowość do poddania się pod protekcję królowi szwedzkiemu.
Radziwiłłowie chcieli utworzenia dwóch księstw lennych. Januszowi miało przysługiwać województwo brześciańskie i powiaty wołkowyskie oraz grodzieńskie. To podległe Bogusławowi miało się składać z województwa nowogródzkiego, województwa mińskiego, podlaskiego oraz starostwa barskiego. Janusz Radziwiłł miał także zachować urząd wojewody wileńskiego.
Pierwszy układ ze Szwedami podpisano 18 sierpnia 1655 roku pod Jaswojniami. Ten akt poddania był poprawioną wersją układu dostarczonego przez G. Lubienieckiego. Podpisany głównie przez szlachtę żmudzką, a także hetmanów i oficerów.
Ostateczny tekst podpisano 20 października 1655 roku w Kiejdanach (ponad 1100 szlachty i duchowieństwa katolickiego). Wielkie Księstwo Litewskie zawarło unię ze Szwecją i uznało Karola Gustawa oraz jego następców za wielkich książąt litewskich. Na Litwie miał go zastępować namiestnik (mógł być to cudzoziemiec).
Tytuł namiestnika otrzymał Magnus Gabriel de la Gardie (zastąpił go jako legat Bengt Skytte). W rządach krajem mieli mu pomagać deputaci (po trzech z każdego powiatu). Ugodę kiejdańską podpisał tylko Janusz Radziwiłł.
Historycy wielokrotnie starali się wyjaśnić, jakie były motywy zdrady Radziwiłła w 1655 roku. Można się spotkać z odmiennym zdaniem wielu naukowców.
Henryk Wisner stanowczo sprzeciwiał się stwierdzeniu, że Radziwiłłowie sprowadzili Szwedów do kraju. Według niego zarówno Janusz, jak i Bogusław, kontakt z najeźdźcą nawiązali, dopiero gdy Rzeczpospolita znalazła się w bardzo złej sytuacji militarnej (czyli 29 lipca 1655 r.). Według historyka ich wybór miał podłoże czysto polityczne[2].
Inaczej uważał Edward Kotłubaj, według którego Radziwiłłami kierowały religijne motywy[3]. Tadeusz Wasilewski uważał, że Janusz Radziwiłł powrócił do polityki bratania się z wrogami Rzeczypospolitej na przełomie 1653 i 1654 roku. To właśnie wtedy Radziwiłł znalazł się w ostrym konflikcie z królem Janem Kazimierzem Wazą. Oprócz kwestii personalnych zbliżała się wojna polsko-moskiewska, która skłaniała Radziwiłła do pertraktacji ze Szwedami[4].
Ostatnia wyprawa
W listopadzie 1655 roku Janusz Radziwiłł przebywał u boku armii szwedzkiej pod dowództwem Magnusa de la Gardie (występując przeciwko konfederatom i oddziałom Pawła Sapiehy). W pierwszej połowie listopada Radziwiłł był w obozie wojskowym pod Augustowem. Ostatnie dni swojego życia spędził w zamku w Tykocinie, gdzie nagle zmarł w nocy z 30 na 31 grudnia 1655 roku. Okoliczności śmierci były nieznane. Podejrzewano, że został otruty[5].
Zwłoki Janusza Radziwiłła wywieziono z Tykocina dopiero w 1657 roku. To właśnie wtedy Paweł Sapieha zdobył tykociński zamek. Na polecenie Bogusława Radziwiłła ciało zmarłego wywieziono do radziwiłłowskiej majętności Sielec pod Brześciem Litewskim. Zostało ukryte, a potem po cichu przewiezione do zboru w Kiejdanach[6].
Jedyna spadkobierczyni – co się stało z majątkiem Janusza Radziwiłła?
Po śmierci Janusza Radziwiłła jego jedyną dziedziczką była córka Anna Maria. Bogusław Radziwiłł (stryjeczny brat zmarłego) postanowił w jakiś sposób przejąć te dobra. W 1665 roku poślubił Annę Marię Radziwiłł. Dzięki temu zdobył majętności linii na Birżach i Dubinkach.
Jego dobra powiększyły się o wspomniane Birże, Dubinki, Kiejdany, Słuck, Kopyl, Wiżuny, Newel, Siebież, Węgrów i Starą Wieś. Odziedziczone dobra znajdowały się w województwach nowogródzkim, trockim, wileńskim, witebskim, podlaskim, a także na Żmudzi.
Małżeństwo nie trwało jednak długo. W 1667 roku Anna urodziła córkę. W wyniku powikłań po porodzie, zmarła 24 marca w Królewcu.
Bibliografia
- Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wilno 1859.
- Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1, województwo wileńskie XIV-XVIII wiek, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, współ. U. Jemialianczuk, A. Macuk, red. A. Rachuba, Warszawa 2004.
- Wasilewski T., Janusz Radziwiłł, Polski Słownik biograficzny, t. 30, 1987.
- Wasilewski T., Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 18, 1973, s. 125-144.
- Wisner H., Dysydenci litewscy wobec wybuchu wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 15, 1970.
- Wisner H., Rok 1655 w Litwie: pertraktacje ze Szwecją i kwestia wyznaniowa, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 26, 1981. s. 83-103.
[1] Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1, województwo wileńskie XIV-XVIII wiek, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P. P. Romaniuk, współ. U. Jemialianczuk, A. Macuk, red. A. Rachuba, Warszawa 2004, s. 714.
[2] H. Wisner, Dysydenci litewscy wobec wybuchu wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660), „Odrodzenie i
Reformacja w Polsce”, t. 15, 1970, s. 101-142.
[3] E. Kotłubaj , Życie Janusza Radziwiłła, Wilno 1859, s. 204.
[4] T. Wasilewski, Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 18, 1973, s. 129-144.
[5] T. Wasilewski, Janusz Radziwiłł, Polski Słownik biograficzny, t. 30, 1987, s. 208-215.
[6] Ibidem, s. 208-215.
